مثانه بیش فعال بروز مشکل در عملکرد مثانه است که موجب نیاز ناگهانی به دفع ادرار می‌شود. کنترل ادرار در این بیماری سخت است و ممکن است به بی‌اختیاری ادرار منجر شود.

افراد مبتلا به این بیماری احساس خجالت کرده و منزوی می‌شوند و کار و فعالیت اجتماعی خود را محدود می‌کنند.  اما با یک بررسی ساده می‌توان علت مشکل مثانه بیش فعال را پیدا کرد.

کنترل مثانه بیش فعال با انجام تکنیک‌هایی از قبیل نگه داشتن ادرار همراه با تقویت عضلات کف لگن شروع می‌شود. اگر این تکنیک به درمان بیمار کمکی نکند آنگاه از روش‌های درمانی دیگر استفاده می‌شود.

علائم و نشانه‌ها

علائم و نشانه‌های این بیماری عبارتند از:

• نیاز ناگهانی به ادرار کردن و سختی در کنترل آن
• بی‌اختیاری در ادرار بلافاصله پس از نیاز فوری به ادرار کردن
• تکرر ادرار، معمولا هشت بار و یا بیشتر در طول 24 ساعت شبانه روز
• دو بار و یا بیشتر در طول شب بیدار شدن برای ادرار کردن (شب ادراری)

اگرچه در هنگام نیاز، بیمار فورا خود را به توالت می رساند، اما این “غیر منتظره بودن”، “تکرر” و “شب ادراری” باعث اختلال در زندگی روزانه او می‌شود.

علل شایع

عملکرد طبیعی مثانه

کلیه، ادرار را تولید کرده و به مثانه می‌ریزد. در هنگام ادرار کردن، ادرار از طریق “مجرای ادرار” از مثانه تخلیه می‌شود. در زنان، دهانه‌ی مجرای ادرار در بالای مهبل (واژن) واقع شده است. در مردان، دهانه مجرای ادرار در نوک آلت تناسلی است.
با پر شدن مثانه، سیگنال‌های عصبی جهت تخلیه ادرار به مغز فرستاده می‌شود. وقتی ادرار می‌کنید، سیگنال‌های عصبی جهت آرام کردن عضلات کف لگن و عضلات مجرای ادرار (عضلات ادراری اسفنکتر) فرستاده می‌شوند. عضلات مثانه، سفت و منقبض شده و ادرار را به بیرون هل می‌دهند.

انقباضات غیرارادی مثانه

مثانه بیش فعال زمانی رخ می‌دهد که عضلات مثانه شروع به انقباضات غیر ارادی می‌کنند؛ حتی با کم بودن حجم ادرار در مثانه این انقباضات صورت می‌گیرد. این انقباض غیرارادی، باعث نیاز فوری به ادرار کردن می‌شود.

شرایط زیر (ممکن است) در بروز علائم و نشانه‌های مثانه بیش فعال نقش دارند:

• اختلالات عصبی: مانند بیماری پارکینسون، سکته مغزی و بیماری ام اس (MS)
• تولید بالای ادرار: به دلیل مصرف زیاد مایعات، اختلال عملکرد کلیه‌ها و یا دیابت
• داروهایی که باعث افزایش سریع تولید ادرار می‌شوند و یا نیاز به مصرف با مقدار زیادی مایعات دارند.
• عفونت‌های حاد دستگاه ادراری دارای علائمی مشابه با مثانه بیش فعال
• اختلال در مثانه مانند تومور و یا سنگ مثانه
• عوامل مسدود کننده خروجی مثانه: بزرگشدن پروستات، یبوست و یا عمل قبلی جهت درمان نوع دیگری از بی‌اختیاری
• مصرف بیش از حد کافئین یا الکل
• کاهش عملکرد شناختی به دلیل بالا رفتن سن درک پیام‌های ارسالی از مغز، برای مثانه مشکل می‌شود.
• تخلیه ناقص مثانه باعث کم شدن فضای ذخیره سازی و در نتیجه بروز علائم مثانه بیش فعال می‌شود.
• یبوست

اغلب، علت اصلی ایجاد کننده‌ی مثانه بیش فعال یافت نمی‌شود.

عوامل تشدید کننده خطر

با افزایش سن، خطر ابتلا به مثانه بیش فعال بالا می‌رود. همچنین خطر ابتلا به بیماری‌ها و اختلالات دیگر، مانند بزرگ شدن پروستات و دیابت، می‌تواند باعث اختلال عملکرد مثانه شود.

بسیاری از افراد دارای زوال شناختی به عنوان مثال، پس از سکته مغزی یا بیماری آلزایمر ممکن است دچار مثانه بیش فعال شوند. این شرایط باعث بی‌اختیاری می‌شود که می‌توان آن را با زمانبندی نوشیدن مایعات، تکنیک‌های دفع و نگهداری ادرار، استفاده از پوشک جاذب و برنامه‌های مراقبت روده‌ای کنترل و مدیریت کرد.

برخی از افراد مبتلا به مثانه بیش فعال، دچار مشکلات مربوط به کنترل روده نیز هستند. این مورد را باید با پزشک در میان گذاشت.

عوارض احتمالی

هر نوع بی‌اختیاری، می‌تواند بر کیفیت کلی زندگی تاثیر بگذارد. علائم مثانه بیش فعال، باعث اختلال عمده در روند معمول زندگی می‌شوند. علاوه بر آن باعث:

• پریشانی احساسی
• افسردگی
• اختلال خواب و قطع چرخه خواب

برخی زنان دچار عارضه‌ای به نام “بی‌اختیاری مخلوط” می‌شوند. بی‌اختیاری مخلوط، به دلیل مشکلات مثانه و استرس رخ می‌دهد. بی‌اختیاری استرسی زمانی رخ می‌دهد که فرد دچار استرس‌های فیزیکی است و یا فعالیت‌هایی انجام دهد که نیاز به دویدن و یا پریدن دارد که به مثانه فشار می‌آورد. درمان این نوع بی‌اختیاری، همیشه به درمان علائم مثانه بیش فعال منجر نمی‌شود.

افراد مسن‌تر، ممکن است ترکیبی از اختلالات ذخیره سازی و تخلیه مثانه را تجربه کنند. مثانه، احساس نیاز فوری به تخلیه و حتی بی‌اختیاری را ایجاد می‌کند.

تشخیص

در افراد مبتلا به بیماری بیش فعالی مثانه، پزشک ادرار را از لحاظ عفونی شدن و داشتن خون بررسی می‌کند؛ و از تخلیه کامل مثانه در موقع ادرار کردن اطمینان حاصل می‌کند.

جهت شناسایی علت اصلی، پزشک مواردی را بررسی می‌کند مانند:

• سابقه پزشکی
• معاینه فیزیکی، با تمرکز بر شکم و اندام تناسلی
• نمونه ادرار برای آزمایش وجود عفونت، خون و یا دیگر اختلالات
• معاینه عصبهدفمند جهت شناسایی مشکلات حسی یا رفلاکس غیر طبیعی

آزمایش‌های خاص

پزشک ممکن است آزمایشاتی برای ارزیابی عملکرد مثانه و توانایی آن در تخلیه پیوسته کامل انجام دهد که برخی از این آزمایشات عبارتند از:

• اندازه‌‌گیری ادرار باقی‌مانده در مثانه

در صورت تخلیه نشدن کامل مثانه و تجربه بی‌اختیاری ادرار، این آزمایش انجام می‌شود. باقی مانده ادرار ممکن است نشانه های یکسانی با مثانه بیش فعال داشته باشد. برای اندازه‌گیری ادرار باقی‌مانده پس از تخلیه، سونوگرافی مثانه انجام می‌شود و یا با وارد کردن یک لوله نازک (کاتتر) از طریق مجرای ادرار به مثانه آن را می‌سنجند.

• اندازه‌گیری سرعت جریان ادرار

برای اندازه‌گیری حجم و سرعت دفع ادرار، از بیمار می‌خواهند که داخل دستگاه “سنجش سرعت ادرار” ادرار کند. این دستگاه، داده‌ها را به صورت نموداری از تغییرات در میزان جریان ادرار نمایش می‌دهد.

• آزمایش فشار مثانه

با “سیستومتری”، فشار مثانه و در منطقه اطراف آن در طول پر شدن مثانه اندازه‌گیری می‌شود. در طول این روش، پزشک با استفاده از یک لوله نازک (کاتتر)، مثانه را به آرامی با آب گرم پر می‌کند. سوندی با سنسور فشار نیز در راست روده (درزنان در مهبل (واژن)) قرار می‌گیرد. با این روش تشخیص داده می‌شود که تحت فشار پایین، مثانه دچار انقباضات عضلانی غیرارادی و یا کم‌توانی و سفتی در ذخیره ادرار است. گاهی در طول آزمایش از بیمار خواسته می‌شود مثانه را تخلیه کند، تا شدت فشار و انسداد داشتن یا نداشتن مثانه بررسی شود. انسداد به دلیل بزرگ شدن پروستات در مردان و یا افتادگی لگن در زنان می‌تواند به علائم مثانه بیش فعال منجر شود. این روش، برای افراد مبتلا به بیماری‌های عصبی تاثیرگذار بر نخاع استفاده می‌شود. پزشک با بررسی نتایج آزمایشات بالا گزینه‌ی درمانی مناسب را انتخاب می‌کند.

درمان

پزشک، ترکیبی از روش‌های درمانی را توصیه خواهد کرد.

• تکنیک‌های رفتاری

روش‌های رفتاری، اولین انتخاب در مدیریت این بیماری هستند؛ زیرا عوارض جانبی نداشته و موثرند:

• تمرینات عضلات کف لگن. تمرینات کگل باعث تقویت عضلات کف لگن و دریچه ادراری می‌شود. این تقویت عضلات، انقباضات غیرارادی مثانه را متوقف می‌کند. پزشک و یا یک درمانگر فیزیکی می‌توانند بیمار را در انجام درست این تمرینات کمک کنند. شش تا هشت هفته زمان می‌برد تا تغییرات قابل مشاهده باشند.

• داشتن و حفظ وزن مناسب. از دست دادن وزن اضافه ممکن است علائم را کاهش دهد. کاهش وزن، بی‌اختیاری ادرار به دلیل استرس را نیز بهبود می‌بخشد.
• مصرف مایعات. پزشک، مقدار و زمان مناسب نوشیدن را توصیه خواهد کرد.
• دفع دو برابر. برای کمک به تخلیه کامل مثانه، از بیمار خواسته می‌شود تا چند دقیقه پس از ادرار صبر کند و سپس دوباره سعی کند مثانه را تخلیه کند.
• برنامه ریزی زمان تخلیه. برنامه‌ای برای رفتن به توالت تنظیم می‌شود. به عنوان مثال، هر دو تا چهار ساعت.
• کاتتریزاسیون متناوب. با استفاده از کاتتر، به تخلیه کامل مثانه کمک می‌شود (کاری که خود مثانه نمی‌تواند به خودی خود انجام دهد).
• پد جاذب. استفاده از پد و یا پوشک‌ از حوادث شرم آور (مانند نشت ادرار) جلوگیری می‌کند، بنابراین نیازی به محدود کردن فعالیت‌ها نیست. این پوشش‌ها دارای سایز و قدرت جذب متفاوت هستند.
• تمرین مثانه. شامل به تاخیر انداختن ادرار زمانی که احساس نیاز فوری به ادرار کردن وجود دارد. در ابتدا، با 30 دقیقه شروع و به تدریج به هر سه تا چهار ساعت می‌رسد. زمانی موفقیت آمیز است که عضلات کف لگن تقویت شده باشند.

• درمان با دارو

پزشک ممکن است به منظور کاهش علائم و بهبود وضعیت بیمار، داروهایی برای وی تجویز کند.

شایع‌ترین عوارض جانبی این داروها عبارتند از خشکی چشم‌ها و دهان، اما آشامیدن آب باعث تشدید علائم می‌شود. یبوست، یکی دیگر از اثرات جانبی بالقوه مصرف این داروها است. فرم برچسب پوستی و یا ژل، عوارض جانبی کمتری ایجاد می‌کنند.

درمان عوارض جانبی، بهتر از توقف مصرف دارو است. به عنوان مثال، پزشک خوردن آب نبات و یا جویدن آدامس‌های بدون قند را برای از بین بردن خشکی دهان و  قطره‌های چشمی جهت مرطوب کردن چشم‌ها را توصیه می‌کند.

همچنین محصولات بیوتین، می‌تواند خشکی دهان طولانی مدت را درمان کند. برای جلوگیری از یبوست، رژیم غذایی غنی از فیبر و یا استفاده از روان کننده‌های مدفوع توصیه می‌شود.

• تزریق مثانه

بوتاکس، پروتئین به دست آمده از باکتری ایجاد کننده ی بیماری بوتولیسم است. دوزهای کم به طور مستقیم به بافت مثانه تزریق می‌شود. این پروتئین عضلات را برای مدتی فلج می‌کند.

• تحریک عصبی

تحریک عصبی مثانه باعث بهبود علائم مثانه بیش فعال می‌شود. یک سیم نازک برای ارسال پیام‌ها به مثانه، نزدیک اعصاب در دنبالچه قرار می‌گیرد. در این روش با جراحی، یک سیم موقت و یا یک الکترود پالس باتری دائمی در بدن قرار می‌گیرد. سپس با استفاده از دستگاه متصل به سیم، تکانه‌های الکتریکی به مثانه داده می‌شود، شبیه یک ضربان‌ساز برای قلب. اگر این روش علائم را کاهش دهد، یک دستگاه کوچک باتری به سیم متصل شده و در زیر پوست جاسازی می‌شود.

• جراحی

جراحی آخرین گزینه است، زمانی که درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند. هدف این است که توانایی ذخیره‌سازی مثانه بهبود یافته و فشار در مثانه کاهش یابد.

• عمل جراحی برای افزایش ظرفیت مثانه: در این روش، با استفاده از قطعات روده بیمار، بخشی از مثانه جایگزین می‌شود. این جراحی تنها برای بی‌اختیاری شدید ادراری استفاده می‌شود که به دیگر گزینه‌های درمانی پاسخ نداده است. با انجام این عمل جراحی، ممکن است تا آخر عمر جهت تخلیه مثانه نیاز به استفاده از یک کاتتر داشته باشید.
• برداشتن مثانه (سیستکتومی): این روش به عنوان آخرین روش درمانی است. مثانه به طور کامل برداشته می‌شود و با جراحی، کیسه‌ای برای جمع‌آوری ادرار در بدن قرار داده می‌شود.