دستگاه ادراری یکی از دستگاه‌های کالبد انسان و حیوانات است که برای دفع ادرار به کار می‌رود. دستگاه ادراری به دو بخش فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود. بخش فوقانی از کلیه‌ها و لوله‌هایی به نام حلب (میزنای) که ادرار را از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌کنند، تشکیل شده است.

دستگاه ادراری تحتانی شامل مثانه و لوله‌ای به نام مجرای ادرار است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل می‌کند. وظیفه اصلی دستگاه ادراری، حذف مواد زائد از بدن، تنظیم و برقرار کردن تعادل بین آب و املاح در بدن و جمع‌آوری و انتقال و دفع ادرار است. بخش انتهایی میزراه‌ها (مجاری ادرار) در جنس مذکر و مؤنث متفاوت می‌باشد.

وظیفه دستگاه ادراری

در هر ساعت کلیه‌های بدن انسان حدود ۷ لیتر مایع را از خون جدا می‌کنند. این مایع را تصفیه کرده و مواد مفید و سودمند آن را به خون باز می‌گردانند و مواد مضر آن را از راه میزنای به مثانه می‌فرستد تا دفع شوند.

اجزای تشکیل دهنده دستگاه ادراری

• کلیه‌ها
  • کلیه­‌ها یک جفت عضو دفعی لوبیایی شکل هستند که در طرفین ستون مهره­‌ها در پشت شکم و زیر قفسه سینه قرار دارند. کلیه سمت راست به دلیل موقعیت کبد، کمی بالاتر از کلیه سمت چپ قرار گرفته است. کلیه‌ها با وجود وزن کمشان (حدود 1% وزن بدن در انسان) مقدار قابل ملاحظه‌ای خون دریافت می‌کنند. کلیه از قشر، مرکز و لگنچه تشکیل شده است. نقش اصلی کلیه‌ها جدا کردن مواد زائد از خون و ایجاد تعادل بین آب و املاح در بدن می‌باشد.
  • قشر کلیه

قشر کلیه به صورت نواری است که کاملا قسمت مرکزی را احاطه کرده است.

• • مرکز کلیه

قسمت مرکزی (مدولا)ی کلیه از حدود ده جسم مخروطی به نام هرم‌های کلیه تشکیل شده است. هرم‌های کلیوی به صورتی قرار می‌گیرند که نوکشان به سمت مرکز کلیه و قاعده آن به طرف قشر کلیه است.

• • لگنچه

نوک هرم‌­ها پاپیلای کلیوی را می­‌گوییم. پاپیلای کلیوی توسط کالیس‌­های فرعی احاطه می‌شوند (کالیس‌های فرعی ادرار را دریافت می­کنند و قسمت ابتدایی مجرای‌­اند که در نهایت میزنای­‌ها را می‌­سازند. چند کالیس فرعی (سه تا هفت تا) به هم متصل شده و یک کالیس اصلی را تشکیل می‌­دهند و دو یا سه کالیس اصلی به هم متصل شده لگنچه کلیه را می‌­سازند که انتهای فوقانی قیفی شکل میزنای است.

• 

 

• حالب یا میزنای

عبارتند از دو عدد لوله به طول 30 – 25 سانتی‌متر و قطر 3 میلی­‌متر که از کلیه شروع می­‌شوند و به پایین و به طرف مثانه رفته و ادرار تولید شده از کلیه را به مثانه منتقل می‌کنند. این لوله‌ها از پشت و با زاویه‌ای به مثانه وارد می شوند تا از برگشت ادرار به کلیه‌ها جلوگیری شود.

• مثانه

مثانه کیسه‌­ای عضلانی _ مخاطی می‌­باشد که پشت استخوان لگن قرار دارد و وظیفه آن انبار کردن ادرار است. مثانه تقریباً شبیه یک مثلث معکوس است و به هنگام پر بودن به شکل تخم‌­مرغ یا بیضی در می‌­آید. در مردان غده پروستات پشت مثانه قرار گرفته درحالی که در زنان، واژن و رحم پشت مثانه هستند.

 حجم مثانه حدود 400 تا500 میلی‌­لیتر می‌­باشد، گردن مثانه دارای دو اسفنگتر یا دریچه (از جنس عضله) است.

1. اسفنگتر داخلی که به صورت غیرارادی کنترل می‌­شود.
2. اسفنگتر خارجی که به صورت ارادی کنترل می‌­شود.

• پیشابراه (مجرای ادرار)

آخرین بخش دستگاه ادراری پیشابراه می­‌باشد که وظیفه آن انتقال ادرار مثانه به خارج از بدن می­‌باشد. طول پیشابراه در خانم­‌ها و آقایان متفاوت است.

چه چیزی روند ادرار کردن را کنترل می‌کند؟ 

روند ادرار کردن توسط مدار پیچیده‌ای از اعصاب که پیام‌ها را بین مثانه، نخاع و مغز رد و بدل می‌کنند کنترل می‌شود.

گیرنده‌های عصبی درون دیواره مثانه، پر شدن مثانه را حس کرده و این اطلاعات را به مرکز عصبی ادراری که در انتهای نخاع قرار دارد، ارسال می‌کنند. این منطقه، که با عنوان مرکز نخاعی کنترل ادرار شناخته می‌شود، سیگنال‌هایی (پیام‌هایی) را که بین مثانه مغز رد و بدل می‌شوند هماهنگ می‌کند.

تا حدود سن 2 تا 4 سالگی، مدار عصبی ساده‌ای در روند ادرار کردن دخیل است. در این سن، سیستم عصبی مرکزی هنوز نابالغ است و بنابراین ادرار کردن یک فرآیند غیر ارادی است که کودک کنترلی روی آن ندارد. زمانی که مثانه پر می‌شود، گیرنده‌های عصبی دیواره مثانه پیامی به مرکز نخاعی کنترل ادرار می‌فرستند. این مرکز نیز به نوبه خود پیامی را به عضله منقبض کننده مثانه می‌فرستد و به آن دستور انقباض داده و به اسفنکترها دستور شل و رها شدن می‌دهد. این امر باعث تخلیه مثانه و خروج ادرار از بدن می‌شود.

با بالا رفتن سن، مغز رشد می‌کند، و ما توانایی کنترل این روند را پیدا می‌کنیم که زمان و مکان مناسب برای ادرار کردن را انتخاب کنیم. این کنترل آگاهانه بر روند دفع ادرار مربوط به یک منطقه خاص در مغز است که با مرکز کنترل ادرار در نخاع ارتباط دارد. این ناحیه از مغز، سیگنال‌هایی که از نخاع به مثانه برای شروع دفع ادرار فرستاده می‌شود را متوقف می‌کند. این ناحیه از مغز زمانی که احساس کند که وقت دفع ادرار است و زمان و مکان نیز برای این کار مناسب باشند، یک “پیام وضعیت امن” می‌فرستد که در نتیجه آن مثانه فعال شده و اسفنکترها شل می‌شوند و ادرار شروع به خروج از بدن می‌کند.

مکانیسم دفع ادرار

منظور از ادرار کردن یا دفع ادرار عمل خالی شدن مثانه از ادرار است. این عمل دو مرحله دارد که با عنوان مراحل پر شدن و خالی شدن مثانه شناخته می‌شود.

• مرحله پر شدن مثانه

مثانه بسیار ارتجاعی است و طوری طراحی شده که به خوبی برای وظیفه‌ ذخیره‌سازی ادرار مناسب است. مثانه همان طور که پر می‌شود انبساط یافته و دیواره عضلانی‌اش کش می‌آید و نازک می‌شود، و به این شکل می‌تواند مقدار زیادی ادرار را در خود ذخیره کند بدون آن که فشار زیادی را متحمل شود. در طول مرحله پر شدن، مغز انتقال پیام‌های تخلیه را از نخاع به مثانه متوقف می‌کند. هنگامی که حجم مثانه به حدود 200 میلی‌لیتر برسد، گیرنده‌های حسی دیواره مثانه، سیگنال‌هایی را به نخاع و مغز می‌فرستند. اگر زمان برای ادرار کردن مناسب نباشد، مغز ارسال پیام از نخاع که در شرایط عادی مثانه را فعال می‌کند، مسدود می‌کند.

• مرحله خروج ادرار

دفع ادرار نیاز به شل شدن هماهنگ اسفنکتر خارجی و انقباض عضله دترسور مثانه دارد. سیگنال‌های نخاع باعث می‌شوند که عضله دیواره‌ی مجرای ادراری شل شود. پس از آن، عضلات کف لگن نیز شل می‌شوند، که این باعث می‌شود گردن مثانه باز شود. هم زمان، یک پیغام جداگانه به عضله دترسور مثانه فرستاده شده و باعث می‌شود این عضله منقبض شده و در نتیجه ادرار از مثانه به خارج رانده شود و نیز باعث می‌شود که اسفنکتر خارجی باز شده و ادرار از بدن دفع شود. با خالی شدن مثانه و توقف جریان ادرار، مغز سیگنالی را برای بستن اسفنکتر خارجی ارسال کرده و خروج بیشتر ادرار را متوقف می‌کند. هنگامی که مرحله تخلیه به پایان رسید، مغز مجددا سیگنال‌هایی که از نخاع به مثانه ارسال می‌شوند را مسدود کرده و دوباره مرحله پر شدن مثانه شروع می‌شود.