به طور عادی، جریان ادرار از کلیه‌های و از طریق حالب‌ها به سمت مثانه می‌رود اما در برگشت (رفلاکس) ادراری، جریان ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها می‌رود. برگشت (رفلاکس) ادراری در نوزادان و خردسالان بسیار شایع است این اختلال خطر ابتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری را افزایش می‌دهد و چنانچه بدون درمان باقی بماند می‌تواند منجر به آسیب کلیه شود.

برگشت (رفلاکس) ادراری به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود. برگشت (رفلاکس) ادراری اولیه مادرزادی است. این بیماری به دلیل نقص در تکامل دریچه‌های انتهایی لوله حمل‌کننده ادرار از کلیه به مثانه (لوله حالب) ایجاد می‌شود. این شایع‌ترین نوع برگشت ادراری است که معمولاً بلافاصله پس از تولد مشخص می‌شود. برگشت (رفلاکس) ثانویه زمانی اتفاق می‎‌افتد که مثانه یا مجرای ادرار مسدود شده باشد و در نتیجه ادرار به سمت کلیه‌ها بازمی‌گردد و در هر سنی امکان دارد اتفاق بیفتد.

علائم و نشانه‌ها

معمولا در افراد مبتلا به برگشت (رفلاکس) ادراری عفونت مجرای ادراری رخ می‌دهد. اگرچه اغلب مردم دچار عفونت مجاری ادرار هستند اما این بیماری همیشه علائم و نشانه‌های قابل توجهی را ایجاد نمی‌کند.

برخی از علائم و نشانه‌ها عبارتند از:

• نیاز شدید و مداوم به ادرار کردن
• احساس سوزش هنگام ادرار کردن
• تکرر ادرار و کم بودن میزان ادرار
• وجود خون در ادرار، بوی بد و تیرگی ادرار
• درد در دو طرف شکم

تشخیص بیماری برگشت (رفلاکس) ادراری در کودکان دشوار می‌باشد زیرا علائم و نشانه‌های غیراختصاصی دارند. برخی از این علائم و نشانه‌ها عبارتند از:

• تب بدون دلیل مشخص
• اسهال
• عدم اشتها
• بد اخلاقی و کج خلقی

چنانچه بیماری برگشت (رفلاکس) ادرار در کودک درمان نشود می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد مانند:

• شب ادراری
• یبوست ویا از دست دادن کنترل حرکات روده
• فشارخون بالا
• وجود پروتئین در ادرار
• نارسایی کلیه

بیماری برگشت (رفلاکس) ادرار را می‌توان در موقعي که جنين در داخل رحم مادر است با سونوگرافي تشخیص داد زیرا کلیه‌ها و حالب‌ها به دلیل برگشت شدید ادرار اتساع و باد می‌کنند که در سونوگرافی دیده می‌شود.

علل شایع

دستگاه ادراری شامل کلیه‎‌‌ها، حالب‌، مثانه و مجرای ادراری می‌باشد که وظیفه حذف مواد زائد بدن را بر عهده دارند.

بیماری برگشت (رفلاکس) ادراری دو نوع است:

• برگشت (رفلاکس) ادراری اولیه: این نوع از برگشت (رفلاکس) ادراری مادرزادی است. این نقص در محل اتصال حالب به مثانه که به صورت دریچه ای یک طرف هست رخ می‌دهد و باعث می‌شود که این دریچه عملکرد صحیحی نداشته باشد.

این نوع از برگشت (رفلاکس) ممکن است خودبه‌خود در اثر تکامل محل اتصال حالب به مثانه، همزمان با رشد کودک بهبود یابد. علت این نقص می‌تواند ژنتیکی باشد اما بازهم علت دقیق آن ناشناخته است.

• برگشت (رفلاکس) ادراری ثانویه: زمانی اتفاق می‌افتد که مثانه یا مجرای ادرار مسدود شده باشد و در نتیجه ادرار به سمت کلیه‌ها بازمی‌گردد.

عوامل تشدید کننده خطر

عوامل خطر بیماری برگشت (رفلاکس) ادرار عبارت است از:

• اختلال عملکرد مثانه و روده. کودکانی که مبتلا به اختلال عملکرد مثانه و روده هستند و ادرار و مدفوع خود را نگه میدارند دچار عفونت مجاری ادارای می‌شوند که منجر به برگشت (رفلاکس) ادراری خواهد شد.
• نژاد: به نظر می‌رسد خطر ابتلا به برگشت (رفلاکس) ادراری در کودکان سفید پوست بالاتر است.
• جنسیت: به طور کلی دختران دو برابر بیشتر از پسران در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند. اگرچه رفلاکس ادراری مادرزادی در پسران شایع‌تر است.
• سن: نوزادان و کودکان تا سن 2 سال نسبت به کودکان بزرگ‌تر بیشتر مستعد ابتلا به ریفلاکس ادراری هستند.
• سابقه خانوادگی: برگشت ادراری در خانواده‌ها موروثی است. كودكانی كه والدینشان این شرایط را داشتند بیشتر در معرض خطر ابتلا به آن هستند.

خواهر و برادر کودکان دارای این شرایط نیز در معرض خطر بیشتری قرار دارند، بنابراین پزشک شما ممکن است برای برادر و خواهر فرزند مبتلا به برگشت (رفلاکس) ادراری اولیه انجام غربالگری را توصیه نماید.

عوارض احتمالی

آسیب کلیه نگرانی اصلی در برگشت (رفلاکس) ادراری است. هرچه برگشت (رفلاکس) شدیدتر باشد، احتمال عواقب جدی‌تری وجود دارد. عوارض ممکن است عبارتند از:

• تشکیل بافت اسکار کلیه: عفونت مجرای ادرار درمان نشده می‌تواند منجر به تشکیل بافت اسکار کلیه‌ها شود که به‌عنوان برگشت (رفلاکس) نفروپاتی شناخته می‌شود و باعث آسیب دائمی به بافت کلیه است. و نوع حاد منجر به فشارخون بالا و نارسایی کلیه می‌شود.
• فشارخون بالا: از آنجا که کلیه‌ها سموم را از جریان خون دفع می‌کنند، آسیب به کلیه‌ها و در نتیجه ایجاد ضایعات حاصل می‌تواند فشارخون را افزایش دهد.
• نارسایی کلیه: تشکیل بافت اسکار کلیه باعث از دست رفتن عملکرد در قسمت فیلتر (تصفیه) کلیه می‌شود که نهایتاً نارسایی کلیه را به همراه دارد که ممکن است به سرعت یا در طول زمان رخ دهد.

روش‌های تشخیصی

آزمایش ادرار – تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی نمونه ادرار – می‌تواند نشان دهد که آیا کودک شما دارای عفونت مجرای ادرار است یا خیر. سایر آزمایش‌ها برای تعیین وجود برگشت (رفلاکس) ادرار ضروری است، از جمله:

• سونوگرافی کلیه و مثانه. اولتراسوند کلیه و مثانه که سونوگرافی نیز نامیده می‌شود از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویر کلیه و مثانه استفاده می‌کند. سونوگرافی می‌تواند اختلالات ساختاری مانند ریفلاکس ادراری را تشخیص دهد.

این همان تکنیک است که اغلب در طول بارداری برای نظارت بر رشد جنین مورد استفاده قرار می‌گیرد و ممکن است کلیه های متورم را در کودک تشخیص دهد که نشان دهنده ریفلاکس ادراری اولیه است.

• بررسی و مطالعه رادیولوژیک با اشعه ایکس (VCUG): بررسی و مطالعه رادیولوژیک با اشعه ایکس (VCUG) با مثانه پر و سپس با مثانه تخلیه شده برای تشخیص ناهنجاری انجام می‌شود. در حالی که بیمار به پشت، روی یک میز اشعه ایکس قرار می‌گیرد یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر (کاتتر) از طریق مجرای ادرار به مثانه وارد می‌شود.
• اسکن هسته‌ای: اسکن هسته‌ای که به‌عنوان سیستوگرام رادیونوکلئید نیز شناخته شده است. پزشک در این آزمایش از یک رادیواکتیو استفاده می‌کند. اسکنر ردیاب را تشخیص می‌دهد و نشان می‌دهد که آیا دستگاه ادراری به‌درستی کار می‌کند یا خیر.

درمان

گزینه‌های درمان برگشت (رفلاکس) ادراری به شدت بیماری بستگی دارد. در کودکان مبتلا به موارد خفیف برگشت ادراری اولیه ممکن است این اختلال در نهایت به خودی خود برطرف شود. در این حالت، پزشک به احتمال زیاد روش صبر و مشاهده نتایج را به شما پیشنهاد می‌کند.

جراحی

جراحی برگشت (رفلاکس) ادراری نقص در دریچه عملکردی بین مثانه و هر یک از مجاری آسیب دیده را از بین می‌برد و از برگشت ادرار از مثانه به سمت کلیه‎‌ها جلوگیری می‌کند.

روش‌های اصلاح با جراحی عبارتند از:

• جراحی باز: این عمل جراحی برگشت ادرار با استفاده از بی‌هوشی عمومی انجام می‌شود، و نیاز به ایجاد برش در پایین شکم دارد که از طریق آن جراح، ناهنجاری که باعث مشکل گردیده است را برطرف می‌کند. این نوع جراحی معمولا نیاز به چند روز استراحت در بیمارستان دارد، که در طی آن یک لوله برای تخلیه مثانه کودک به او وصل می‌شود. برگشت (رفلاکس) ادراری ممکن است در تعداد کمی از کودکان ادامه یابد، اما عموما بدون نیاز به مداخله بیشتر، به خودی خود برطرف می‌گردد.
• جراحی آندوسکوپی: در این روش، پزشک یک لوله نورانی (سیستوسکوپ) را از طریق مجرای ادراری وارد مثانه می‌کند تا داخل مثانه فرزندتان را ببیند، سپس یک عامل پر کننده را در اطراف ورودی مجرای آسیب دیده تزریق می‌کند تا توانایی دریچه برای بسته شدن صحیح را تقویت نماید. این روش در مقایسه با جراحی باز حداقل تهاجمی است و خطرات کم‌تری را ایجاد می‌کند، هرچند ممکن است به اندازه کافی موثر نباشد. این روش نیز نیاز به بیهوشی عمومی دارد، اما معمولا می‌تواند به صورت سرپایی انجام شود.

داروها

عفونت مجاری ادراری نیاز به درمان فوری با آنتی بیوتیک‌ها جهت جلوگیری انتقال عفونت به کلیه‌ها را دارد. پزشکان همچنین ممکن است برای جلوگیری از عفونت مجرای ادراری، آنتی‌بیوتیک‌هایی با دوز پایین‌تر از درمان عفونت تجویز کنند. کودکانی که با دارو درمان می‌شوند باید تا زمانی که از آنتی بیوتیک استفاده می‌کنند تحت نظر باشند. این نظارت شامل معاینات فیزیکی دوره‌ای و آزمایش‌های ادرار برای تشخیص عفونت‌های مقاوم به درمان برگشت (رفلاکس) ادرار است، عفونت‌های ادراری که علی‌رغم درمان آنتی‌بیوتیک رخ می‌دهد.