آسیب نخاعی (صدمه به هر بخش از نخاع در پایان کانال نخاعی)، اغلب باعث بروز تغییرات دائمی در قدرت، حس و دیگر عملکردهای بدن در زیر محل آسیب دیده می‌شود. آسیب نخاع، بر روی تمام جنبه‌های زندگی بیمار اثر می‌گذارد. بسیاری از دانشمندان، خوش‌بین هستند که روزی قادر به ترمیم آسیب‌های نخاعی خواهند بود. تحقیقات انجام شده حاکی از آن است که درمان و توانبخشی برای فردی که دچار این آسیب دیدگی شده، امکان زندگی مستقل را فراهم می‌کند.

علائم و نشانه‌ها

پس از بروز آسیب نخاعی کنترل اندام به دو عامل بستگی دارد: محل آسیب دیدگی و شدت آسیب دیدگی. پایین‌ترین قسمت نخاع که پس از آسیب دیدگی طبیعی عمل می‌کند، سطح عصبی آسیب نامیده می‌شود. شدت آسیب به صورت زیر طبقه بندی می‌شود:

• آسیب دیدگی کامل

اگر تقریبا تمام اندام‌های حسی و توانایی برای کنترل حرکت (اندام حرکتی) در آسیب نخاعی از بین رفته باشند، نوع آسیب از نوع کامل می‌باشد.

• آسیب دیدگی ناقص

اگر پس از آسیب نخاعی برخی عملکردهای حسی و حرکتی باقی‌مانده باشد، این آسیب از نوع ناقص می‌باشد. به علاوه فلج ناشی از آسیب نخاعی با عناوین زیر بیان می‌شود:

• تتراپلژی: این نوع فلج کوادری پلژی نیز نامیده می‌شود و در آن بازوها، دست‌ها، تنه و پاها و لگن تحت تأثیر آسیب نخاعی قرار می‌گیرند.
• پاراپلژی: این نوع فلج، تمام یا بخشی از پاها و لگن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

تیم درمانی در این شرایط مجموعه‌ای از اقدامات مختلف روی فرد آسیب دیده انجام می‌دهند تا سطح عصبی و میزان آسیب دیدگی را تعیین کنند.

آسیب‌های نخاعی از هر نوع که باشند، برخی از علائم زیر را درپی خواهند داشت:

• عدم توانایی برای حرکت
• از دست دادن حس، از جمله عدم احساس گرما، سرما و لمس کردن
• عدم توانایی در کنترل ادرار یا مدفوع
• فعالیت‌های اغراق آمیز یا گرفتگی عضلات
• تغییر در عملکرد جنسی، حساسیت‌های جنسی و باروری
• درد یا سوزش شدید ناشی از آسیب در رشته‌های عصبی مربوط به نخاع
• بروز مشکل در تنفس، سرفه کردن و پاکسازی ترشحات ریه

نشانه‌های اورژانسی

نشانه‌های اورژانسی مربوط به آسیب نخاعی پس از یک تصادف عبارتند از:

• کمردرد شدید یا احساس فشار در گردن، سر یا کمر
• ضعف، عدم تعادل یا فلج در هر بخشی از بدن
• بی‌حسی، سوزن سوزن شدن یا از دست دادن حس در دست‌ها، پاها و انگشتان دست و پا
• از دست دادن کنترل مثانه و روده
• بروز مشکل در تعادل و راه رفتن
• بروز اختلال تنفسی
• بروز وضعیت عجیب یا پیچ خوردگی در گردن یا کمر

علل شایع

آسیب نخاعی در نتیجه‌ی آسیب به مهره‌ها، رباط‌ها و یا دیسک ستون فقرات و یا خود نخاع بروز می‌کند. آسیب نخاعی پس از یک سانحه و در نتیجه‌ی ضربه‌ی ناگهانی به ستون فقرات، که باعث شکستگی، در رفتگی یا فشرده شدن چند مهره می‌شود، رخ می‌دهد.

به علاوه شلیک گلوله و یا ضربه‌ی چاقو که به ستون فقرات نفوذ می‌کنند نیز باعث بروز آسیب نخاعی می‌شوند.

آسیب‌های بیش‌تر معمولا در طول چند روز یا چند هفته و به خاطر خونریزی، التهاب و تجمع مایع در داخل یا اطراف طناب نخاع رخ می‌دهند.

آسیب نخاعی بدون ضربه ممکن است به خاطر آرتروز، سرطان، التهاب، عفونت و یا فرسوده شدن دیسک ستون فقرات رخ دهد.

مغز و سیستم عصبی مرکزی

سیستم عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع است. نخاع از بافت نرم ساخته شده که بوسیله‌ی استخوان‌ها (مهره) احاطه شده و به سمت پایین گسترش می‌یابد و از سلول‌های عصبی و گروهی از سلول‌ها تشکیل شده که به قسمت‌های مختلف بدن می‌روند.

پایین‌ترین قسمت نخاع کمی بالاتر از کمر پایان می‌یابد که منطقه‌ی مخروط انتهایی نامیده می‌شود. در زیر این منطقه ریشه‌های عصبی وجود دارند که منطقه‌ی دم اسبی نامیده می‌شود.

رشته‌های عصبی در نخاع پیام‌ها را بین مغز و دیگر قسمت‌های بدن جابجا می‌کنند. اعصاب حرکتی، پیام‌هایی را از مغز به عضلات کنترل حرکت می‌رسانند. اعصاب حسی پیام‌های گرما، سرما، فشار، درد و موقعیت اندام را از بدن به مغز منتقل می‌کنند.

آسیب رشته‌های عصبی

علت آسیب نخاعی هرچه باشد به هر حال رشته‌های عصبی در عبور از بخش آسیب دیده تحت تأثیر قرار می‌گیرند و ممکن است تمام یا بخشی از عضلات و اعصاب مربوطه در زیر محل جراحت مختل شوند.

آسیب قفسه‌ی سینه و یا پایین کمر می‌تواند بر روی نیم تنه، پاها، روده و کنترل مثانه و عملکرد جنسی تأثیر بگذارد. آسیب گردن نیز بر روی حرکت بازوها اثر می‌گذارد و توانایی تنفس را نیز دچار مشکل خواهد کرد.

علل رایج آسیب نخاعی

رایج‌ترین دلایل آسیب نخاعی عبارتند از:

• تصادفات وسایل نقلیه

تصادفات موتور سیکلت و اتومبیل یکی از مهم‌ترین علل بروز آسیب نخاعی می‌باشد.

• افتادن

پس از سن 65 سالگی از مهم‌ترین دلایل بروز آسیب نخاعی افتادن می‌باشد.

• فعالیت‌های خشونت آمیز

حدود 15 درصد از آسیب‌های نخاعی در نتیجه‌ی برخوردهای خشونت آمیز، مانند استفاده از گلوله و چاقو رخ می‌دهد.

• مصرف الکل
• برخی بیماری‌ها

سرطان، آرتروز، پوکی استخوان و التهاب نخاع نیز می‌توانند باعث آسیب نخاعی شوند.

عوامل تشدید کننده‌ی خطر

گرچه آسیب نخاعی معمولا در نتیجه‌ی یک تصادف رخ می‌دهد و ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد، اما عواملی وجود دارند که احتمال بروز این آسیب با افزایش می‌دهند، از جمله:

• مرد بودن

آسیب‌های نخاعی مردان را بیش‌تر تحت تأثیر قرار می‌دهد. در واقع حدود 20 درصد از زنان پس از سانحه دچار آسیب نخاعی می‌شوند.

• افراد بین سنین 16 تا 30 سال

اگر سن شما بین 16 تا 30 سال باشد، پس از سانحه بیش‌تر از آسیب نخاعی رنج خواهید برد.

• سن بالای 65 سال

افتادن در افراد بالای 65 سال، بیش‌تر از هر دلیل دیگری باعث بروز آسیب نخاعی می‌شود.

• درگیر شدن در رفتارهای مخاطره آمیز
• داشتن اختلال در استخوان یا مفصل

عوارض احتمالی

در ابتدا تغییر در عملکرد اعضای بدن ممکن است خسته کننده باشد. با این حال تیم بازتوانی قادر است با اقدامات خاص، تغییرات ناشی از آسیب نخاعی را به حداقل برساند. بخش‌هایی که اغلب تحت تأثیر این آسیب قرار می‌گیرند، عبارتند از:

• کنترل مثانه

مثانه همچنان قادر به نگهداری ادرار در خود می‌باشد اما ممکن است مغز قادر به کنترل مثانه نباشد زیرا انتقال پیام به خوبی انجام نمی‌شود. تغییر در کنترل مثانه خطر ابتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری را افزایش می‌دهد. به علاوه احتمال بروز عفونت کلیه و یا سنگ کلیه و مثانه افزایش می‌یابد. در انجام فرایندهای بازتوانی، روش‌هایی برای کمک به خالی کردن مثانه آموزش داده خواهد شد.

• بی‌حسی در پوست

به خاطر آسیب‌های عصبی ممکن است قسمتی یا تمام حس لامسه خود را از دست بدهید. بنابراین پوست قادر نیست که پیام مربوط به آسیب دیدگی ناشی از فشار طولانی مدت، گرما و یا سرما را به مغز ارسال کند.

این مسئله احتمال بروز زخم‌های مختلف را افزایش می‌دهد، اما تغییر مداوم وضعیت می‌تواند از بروز این زخم‌ها پیشگیری کند. در دوره‌ی بازتوانی مراقبت‌های پوستی آموزش داده خواهد شد که از بروز این مشکلات پیشگیری می‌کند.

• کنترل گردش خون

آسیب نخاعی ممکن است باعث بروز مشکلاتی در گردش خون شود که پایین آمدن فشارخون (افت فشارخون وضعیتی) منجر به تورم دست‌ها و پاها می‌شود. این تغییرات در گردش خون خطر بروز لخته‌های خونی، مانند ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریوی را افزایش می‌دهد. مشکل دیگری که در گردش خون رخ می‌دهد و بسیار تهدید کننده نیز می‌باشد، افزایش فشارخون می‌باشد.

• دستگاه تنفسی

اگر عضلات شکم و قفسه‌‍‌ی سینه تحت تأثیر آسیب نخاعی باشند، سرفه کردن و نفس کشیدن برای فرد دشوار خواهد شد. عضلات درگیر شده در این آسیب عبارتند از دیافراگم و عضلات دیواره‌ی قفسه‌ی سینه و شکم. سطح عصبی آسیب دیدگی تعیین کننده‌ی نوع مشکلات تنفسی خواهد بود. اگر آسیب وارد شده به گردن و قفسه‌ی سینه باشد، خطر ابتلا به ذات الریه و یا سایر مشکلات ریوی افزایش می‌یابد. دارو و روش‌های مختلف درمانی می‌توانند با این مشکلات مقابله کنند.

• تناسب اندام و سلامتی

کاهش وزن و تحلیل عضلانی بلافاصله پس از آسیب نخاعی بسیار رایج است. عدم تحرک کافی خطر ابتلا به چاقی و بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت را افزایش می‌دهد.

• سلامت جنسی

تمایلات جنسی، باروری و عملکردهای جنسی تحت تأثیر آسیب نخاعی قرار خواهند گرفت. مردان در نعوظ و یا انزال دچار مشکل می‌شوند و زنان نیز دچار مشکلات روحی و روانی خواهند شد.

• افسردگی

مقابله با تمام تغییرات ناشی از آسیب نخاعی مشکلات زیادی به همراه خواهد داشت و ممکن است فرد آسیب دیده دچار افسردگی شود.

تشخیص

در اتاق اورژانس، پزشک با بررسی دقیق، بررسی عملکرد حسی و حرکتی و پرسیدن سوالاتی در مورد حادثه، قادر به رد کردن آسیب نخاعی خواهد بود. اما اگر شخص مصدوم احساس ناراحتی در مورد درد گردن داشته باشد و یا به طور کامل هوشیار نباشد و یا علائم ضعف و آسیب عصبی آشکار باشند، اقدامات تشخیصی اورژانسی لازم خواهند بود. برخی از این اقدامات عبارتند از:

• سی تی اسکن

سی تی اسکن می‌تواند دید بهتری نسبت به اختلالات بوجود آمده ارائه دهد. این اسکن از کامپیوتر استفاده می‌کند تا یک سری تصاویر مقطعی ارائه دهد که می‌تواند مشکلات مربوط به استخوان، دیسک و دیگر موارد را نشان دهد.

• اشعه‌ی ایکس (عکس رادیولوژی)

پزشکان معمولا این روش را پس از یک حادثه برای افرادی تجویز می‌کنند که مشکوک به آسیب نخاعی، شکستگی و یا تغییر در ستون فقرات هستند.

• ام آر آی

این روش با استفاده از یک میدان موج قوی مغناطیسی و رادیویی، به تولید تصاویر کامپیوتری می‌پردازد و برای مشاهده‌ی نخاع و شناسایی فتق دیسک، لخته شدن خون و یا سایر توده‌ها و فشرده سازی ستون فقرات مفید خواهد بود.

چند روز پس از مصدومیت، زمانی که تورم‌ها فروکش می‌کنند، پزشک یک معاینه‌ی عصبی برای تعیین سطح آسیب دیدگی انجام خواهد داد. این معاینه شامل بررسی قدرت و توانایی فرد در لمس کردن است.

درمان

متاسفانه هیچ راهی برای برطرف کردن آسیب نخاعی وجود ندارد اما محققان به طور مداوم در حال بررسی روش‌های درمانی جدید هستند، از جمله پروتز و داروهایی که به بازسازی سلول‌های عصبی و یا بهبود عملکرد این سلول‌ها کمک می‌کنند.

در این میان، درمان آسیب نخاعی بر روی پیشگیری از آسیب‌های بیش‌تر و توانمندسازی فرد آسیب دیده برای بازگشت به زندگی طبیعی خود تمرکز می‌کند.

فعالیت‌های اورژانسی

انجام سریع فعالیت‌های پزشکی به حداقل رساندن تأثیرات ضربه‌ی وارد شده به سر و گردن بسیار مهم خواهد بود. به همین دلیل است که درمان آسیب دیدگی نخاعی اغلب در صحنه‌ی بروز واقعه آغاز می‌شود.

اعضای تیم اورژانس معمولا با سرعت و دقت هر چه تمام‌تر سعی در تنظیم ستون فقرات می‌کنند. آن‌ها برای این کال از یک گردنبند طبی سفت و یک تخت حمل محکم و غیرقابل انعطاف استفاده می‌کنند و فرد مصدوم را به بیمارستان انتقال می‌دهند.

مراحل اولیه‌ی درمان

در اتاق اورژانس، پزشکان بر روی موارد زیر تمرکز می‌کنند:

• تنظیم توانایی فرد برای نفس کشیدن
• پیشگیری از شوک
• ثابت کردن گردن برای پیشگیری از آسیب‌های بیش‌تر
• اجتناب از پیامدهای ممکن، مانند بروز مشکل در دفع ادرار یا مدفوع و یا مشکل قلبی و عروقی و تشکیل لخته خون وریدی در اندام بیمار.

در این شرایط فرد در حالتی که هیچ‌گونه حرکتی نمی‌کند مورد اقدامات تشخیصی قرار می‌گیرد.

اگر به آسیب نخاعی دچار شده‌اید، معمولا به واحد مراقبت‌های ویژه منتقل خواهید شد. حتی ممکن است به یک مرکز آسیب ستون فقرات منتقل شوید که دارای یک تیم از جراحان مغز و اعصاب و ارتوپد و متخصصان ستون فقرات، روانشناسان، پرستاران و مددکاران اجتماعی با تخصص در آسیب نخاعی می‌باشند.

• داروها

تزریق بعضی داروها در ساعت‌های اولیه آسیب کمک کننده است.

• بی‌حرکتی

در صورت بروز مصدومیت نیاز به ایجاد ثبات در ستون فقرات، ایجاد همترازی در این بخش و یا هر دو نیاز خواهد بود. در برخی موارد گردنبندهای طبی سفت و تخت‌های خاص برای ثابت کردن گردن و بدن موثر خواهند بود.

• جراحی

اغلب، جراحی برای بردشتن قطعات استخوان‌ها، اشیاء خارجی، فتق دیسک و یا مهره‌ی شکسته استفاده می‌شود. به علاوه جراحی برای ایجاد ثبات در ستون فقرات و جلوگیری از درد و یا پیشگیری از ناهنجاری‌های آینده توصیه می‌شود.

مراقبت مداوم

پس از اینکه آسیب اولیه یا بیماری تثبیت می‌شود، پزشک توجه خود را بر روی مشکلات احتمالی ثانویه و جلوگیری از آن‌ها معطوف می‌کند، مشکلاتی مانند انقباض عضلات، زخم بستر، بد فرم شدن بدن، مشکلات روده و مثانه، عفونت‌های تنفسی و لخته شدن خون.

مدت بستری شدن شما به شرایط شما و مشکلات پزشکی که با آن مواجه هستید بستگی دارد. زمانی که می‌توانید در درمان خود شرکت کنید، به مرکز توانبخشی منتقل خواهید شد.

بازتوانی

اعضای تیم بازتوانی کار با فرد آسیب دیده را زمانی آغاز می‌کنند که فرد در مراحل اولیه‌ی بازیابی و بهبود است. این تیم شامل فیزیوتراپیست، کارشناس کاردرمانی، پرستار و روانشناس، مددکار اجتماعی و متخصص تغذیه، روان درمانگر تفریحی و یک متخصص طب جسمانی و یا آسیب‌های نخاعی می‌شود.

در مراحل اولیه‌ی بازتوانی، پزشک به ترمیم، نگهداری و تقویت عملکرد عضلات موجود، بازسازی مهارت‌های حرکتی ظریف و یادگیری تکنیک‌های تطبیقی برای انجام فعالیت‌های روزمرده می‌پردازد.

اگر در این شرایط باشید، در مورد تأثیرات آسیب‌های نخاعی و چگونگی پیشگیری از پیامدهای آن‌ها آموزش می‌بینید و به علاوه مشاوره‌هایی در مورد بازسازی زندگی خود و بهبود کیفیت زندگی به شما ارائه می‌شود.

مهارت‌های زیادی به شما آموزش داده خواهد شد و از تجهیزات و فن‌آوری‌هایی استفاده می‌کنید که می‌تواند در ادامه‌ی یک زندگی مستقل تا حد ممکن کمک کند. تشویق خواهید شد که سرگرمی‌های مورد علاقه‌ی خود را انجام دهید، در فعالیت‌های اجتماعی شرکت کنید و به مدرسه یا محل کار خود بازگردید.

داروها

داروها برای مدیریت برخی اثرات مربوط به آسیب نخاعی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها برای کنترل درد، گرفتگی عضلانی و همچنین کنترل مثانه، روده و بهبود عملکرد جنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند.