سنگ‌های کلیه توده‌های سخت و کوچکی از مواد معدنی هستند که در داخل کلیه‌ها تشکیل می‌شوند. این سنگ‌ها از مواد معدنی و اسید نمک تشکیل شده‌اند. بروز سنگ کلیه دلایل مختلفی دارد و می‌تواند هر بخشی از دستگاه ادراری را تحت تاثیر قرار دهد از کلیه‌ها تا مثانه.

دفع سنگ‌های کلیه بسیار دردناک است اما این سنگ‌ها معمولا باعث بروز آسیب‌های دائمی نمی‌شوند. اقداماتی که بیمار می‌تواند انجام دهد مصرف مسکن و نوشیدن مایعات زیاد می‌باشد تا بتواند سنگ را دفع کند که آن نیز بستگی به شرایط وی دارد. در برخی موارد جراحی لازم می‌شود به عنوان مثال اگر سنگ در دستگاه ادرار بماند یا باعث بروز مشکلاتی شود.

علائم و نشانه‌ها

سنگ کلیه ممکن است علائمی ایجاد نکند، مگر تا زمانی که در داخل کلیه حرکت کند یا به حالب (لوله‌ای که کلیه را به مثانه وصل می‌کند) وارد شود. در این زمان، ممکن است این علائم و نشانه‌ها ایجاد شود:

• درد شدید در پهلو و پشت، زیر دنده‌ها
• دردی که به پایین شکم و کشاله‌ی ران تیر می‌کشد.
• دردی که به صورت موجی است و شدت آن متغیر است.
• درد در زمان ادرار کردن
• ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای
• ادرار کدر یا بد بو
• تهوع و استفراغ
• نیاز مداوم به ادرار کردن
• دفعات ادرار کردن بیش از معمول
• تب و لرز در صورت عفونت
• کاهش حجم ادرار

درد ناشی از سنگ کلیه ممکن است با حرکت سنگ در مجرای ادراری تغییر کند. مثلا محل آن تغییر کند یا شدت آن افزایش پیدا کند.

علل شایع

سنگ کلیه غالبا یک علت مشخص ندارد، هر چند عوامل متعددی ممکن است خطر سنگ کلیه را افزایش دهد.

ادرار حاوی موادی است که می‌توانند بلور تشکیل ‌دهند مانند کلسیم، اگزالات و اوریک اسید. سنگ کلیه زمانی تشکیل می‌شود که مایع موجود در ادرار غلیظ می‌شود. همزمان، ادرار ممکن است فاقد موادی باشد که از اتصال بلورها به یکدیگر جلوگیری کند که شرایط را برای تشکیل سنگ کلیه آماده می‌کند.

انواع سنگ کلیه

شناخت نوع سنگ کلیه به تعیین علت آن کمک می‌کند و ممکن است سرنخ‌هایی در مورد چگونگی کاهش خطر ایجاد سنگ کلیه ارائه دهد.

انواع سنگ کلیه شامل موارد زیر می‌شود:

• سنگ‌های کلسیمی

بیشتر انواع سنگ کلیه، سنگ‌های کلسیمی هستند که معمولا از کلسیم اگزالات تشکیل شده‌اند. اگزالات ماده‌ای است که به طور معمول در غذاها وجود دارد دارد و همچنین روزانه توسط کبد ساخته می‌شود. برخی میوه‌ها و سبزیجات، آجیل و شکلات، محتوای اگزالات بالایی دارند.

عوامل تغذیه‌ای، دوز بالای ویتامین D، جراحی بای پس روده و چندین اختلال متابولیک می‌تواند غلظت کلسیم یا اگزالات را در ادرار افزایش دهد.

• سنگ‌های استروویتی

سنگ‌های استروویتی در پاسخ به یک عفونت، نظیر عفونت مجرای ادراری، ایجاد می‌شود. این سنگ‌ها به سرعت تشکیل و نسبتا بزرگ می‌شوند و گاهی اوقات با علائم اندک همراه هستند.

• سنگ‌های اسید اوریکی

سنگ‌های اسید اوریکی ممکن است در افرادی که مایعات کافی دریافت نمی‌کنند یا مایعات زیادی از دست می‌دهد، آن‌هایی که رژیم غذایی پر پروتئین دارند و افراد مبتلا به نقرس تشکیل ‌شود. عوامل ژنتیکی مشخصی ممکن است خطر تشکیل سنگ‌های اسید اوریکی را افزایش دهد.

• سنگ‌های سیستینی

این سنگ‌ها در افرادی با نوعی اختلال ارثی تشکیل می‌شوند، که منجر به دفع مقدار زیادی از یک آمینواسید خاص (سیستینوری = دفع سیستئین در ادرار) از کلیه‌ها می‌شود.

عوامل تشدید کننده خطر

عواملی که احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش می‌دهند، عبارتند از:

• سابقه‌ی فردی یا خانوادگی

اگر فردی در خانواده‌ی مبتلا به سنگ کلیه است، احتمال تشکیل سنگ کلیه بالاتر است. اگر تا به حال یک یا چند سنگ کلیه داشته‌اید، احتمال ایجاد یک سنگ جدید در شما بیشتر است.

• کم آبی (دهیدراتاسیون)

ننوشیدن آب به مقدار کافی در طول روز، خطر ایجاد سنگ کلیه را در شما افزایش می‌دهد. افرادی که در آب و هوای گرم زندگی می‌کنند و افرادی که زیاد عرق می‌کنند، در معرض خطر بیشتری نسبت به سایرین هستند.

• رژیم‌های غذایی خاص

داشتن رژیم غذایی پر پروتئین، سدیم (نمک) و شکر می‌تواند خطر ایجاد سنگ کلیه را افزایش دهد. این امر به ویژه در مورد رژیم با سدیم بالا درست است. وجود مقدار زیادی نمک در رژیم غذایی مقدار کلسیمی را که کلیه‌ها باید حذف کنند، افزایش می‌دهد و به طور قابل ملاحظه‌ای خطر ایجاد سنگ کلیه را بالا می‌برد.

• چاق بودن

شاخص توده‌ی بدنی (BMI) بالا، سایز دور کمر بالا و افزایش وزن با افزایش خطر ایجاد سنگ کلیه مرتبط می‌باشند.

• بیماری‌ها و جراحی‌های گوارشی

جراحی بای پس معده، بیماری التهابی روده یا اسهال مزمن می‌تواند منجر به تغییراتی در فرایند گوارش شود که جذب کلسیم و آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به افزایش مواد تشکیل دهنده‌ی سنگ در ادرار می‌شود.

• سایر مشکلات پزشکی

بیماری‌ها و مشکلات پزشکی که می‌توانند خطر ایجاد سنگ کلیه را افزایش دهند، شامل اسیدوز توبولی کلیه، سیستینوری (دفع سیستئین در ادرار)، هیپرپاراتیروئیدیسم (پرکاری غده‌ی پاراتیروئید)، داروهای خاص و برخی عفونت‌های مجرای ادراری را شامل می‌شود.

تشخیص

اگر پزشک مشکوک شود که فرد مبتلا به سنگ کلیه است، ممکن است آزمایش‌ها و اقدامات تشخیصی نظیر موارد زیر انجام شود:

• آزمایش خون

آزمایش خون ممکن است نشان دهد که مقدار بسیار زیادی کلسیم یا اوریک اسید در خون وجود دارد. نتایج آزمایش خون به سنجش وضعیت سلامت کلیه‌ها کمک می‌کند و ممکن است پزشک را به سمت بررسی سایر مشکلات پزشکی هدایت کند.

• آزمایش ادرار

آزمایش جمع‌آوری ادرار ۲۴ ساعته ممکن است نشان دهد که مقدار بسیار زیادی مواد تشکیل دهنده‌ی سنگ یا مقدار بسیار کمی مواد پیشگیری کننده از سنگ دفع می‌شود. برای این آزمایش، پزشک ممکن است از فرد بخواهد که در دو روز متوالی ادرار خود را جمع‌آوری کند.

• تصویربرداری

روش‌های تصویربرداری‌ ممکن است سنگ کلیه را در مجرای ادراری نشان دهد. گزینه‌های تصویربرداری طیف گسترده ای دارد و ممکن است شامل اشعه ایکس شکمی، که ممکن است سنگ کلیه‌های ریز را نشان ندهد، تا سی تی اسکن که حتی سنگ‌ها ریز را نشان می‌دهد، متغیر باشد.

سایر گزینه‌های تصویربرداری شامل سونوگرافی و اوروگرافی وریدی، که شامل تزریق ماده‌ی رنگی به رگ یک بازو و گرفتن تصویر اشعه ایکس یا گرفتن تصاویر سی تی اسکن همزمان با حرکت ماده‌ی رنگی از کلیه‌ها به مثانه می‌شود.

• آنالیز سنگ‌های عبوری

ممکن است از بیمار درخواست شود با استفاده از یک صافی ادرار کند تا سنگ‌هایی که دفع می‌شود را به دست آورد. آنالیز آزمایشگاهی، ساختار سنگ کلیه‌ را مشخص می‌کند. پزشک از این اطلاعات برای تعیین علت سنگ کلیه و ایجاد برنامه‌ای برای پیشگیری از سنگ‌های جدید استفاده می‌کند.

درمان

درمان سنگ کلیه بسته به نوع سنگ و علت بروز آن متغیر است.

سنگ‌های کوچک با علائم حداقلی

بیشتر سنگ‌های کلیه نیازمند درمان تهاجمی نیستند. شما می‌توانید سنگ‌های کوچک را از طریق موارد زیر دفع کنید :

• نوشیدن آب

نوشیدن ۲ تا ۳ لیتر آب در روز به شست و شوی دستگاه ادراری کمک می‌کند. مایعات فراوان (عمدتا آب) بنوشید تا ادراری شفاف یا تقریبا شفاف داشته باشید، مگر اینکه پزشکتان به شما چیز دیگری بگوید.

• مصرف مسکن درد

دفع یک سنگ کوچک ممکن است منجر به مقداری ناراحتی و درد شود. برای تسکین درد خفیف، ممکن است پزشک مسکن‌هایی نظیر ایپوپروفن ، استامینوفن یا ناپروکسن سدیم تجویز کند.

• درمان طبی

پزشک ممکن است به بیمار دارویی بدهد که به دفع سنگ کلیه کمک کند. این نوع از داروها، معروف به مسدودکننده آلفا، عضلات حالب (لوله ی میزنای) را به شل می‌کند و به فرد کمک می‌کند سنگ کلیه را سریع‌تر و با درد کمتر دفع کند.

سنگ‌های بزرگ و آن‌هایی که علامت‌دار می‌شوند

سنگ‌های کلیه‌ای که با روش‌های بالا درمان نمی‌شوند (به علت بزرگی بیش از حد، ایجاد خونریزی، آسیب کلیوی یا عفونت مداوم مجرای ادراری) ممکن است نیازمند درمان‌های گسترده‌تری باشند. این اقدامات شامل موارد زیر می‌باشند:

• استفاده از امواج صوتی برای شکستن سنگ‌ها

پزشک ممکن است در مورد برخی سنگ‌های کلیه خاص، بسته به اندازه و محل قرارگیری، اقدامی به نام سنگ شکنی برون اندامی را توصیه کند.

در این روش از امواج صوتی برای ایجاد لرزش‌های شدید (موج‌های شوکی) استفاده می‌شود که سنگ‌ها را به قطعات ریز تقسیم می‌کند که می‌تواند با ادرار دفع شود. این فرایند حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد و ممکن است درد متوسطی ایجاد کند، در نتیجه فرد ممکن است تحت بی‌هوشی خفیف قرار بگیرد تا احساس درد نکند.

این روش می‌تواند منجر به دیدن خون در ادرار، کبودی در پشت یا شکم، خونریزی در اطراف کلیه و سایر اندام‌های نزدیک و ناراحتی ناشی از عبور قطعات سنگ از مجرای ادراری شود.

• جراحی برای برداشتن سنگ‌های بسیار بزرگ در کلیه

در یک اقدام جراحی که به آن نفرولیتوتومی پوستی گفته می‌شود، سنگ کلیه به کمک جراحی با استفاده از دوربین‌های کوچک و ابزارهایی از طریق یک برش کوچک در پشت، برداشته می‌شود.

در طی جراحی، فرد تحت بی‌هوشی عمومی خواهد بود و تا زمان بهبودی یک یا دو روز در بیمارستان بستری خواهد شد.

• استفاده از دوربین کوچک برای خارج کردن سنگ

برای برداشتن سنگ‌های کوچک‌تر در حالب یا کلیه، پزشک یک ابزار نوری نازک (یورتروسکوپ) مجهز به دوربین را از طریق پیشابراه و مثانه وارد حالب می‌کند.

وقتی موقعیت سنگ مشخص می‌شود، سنگ را به دام انداخته یا از طریق امواج سنگ قطعه قطعه می‌شود تا از طریق ادرار دفع شود. پزشک ممکن است یک لوله‌ی کوچک (استنت) در حالب قرار دهند تا ورم آن کاهش یابد و زودتر بهبود یابید.

• جراحی غده‌ی پاراتیروئید

برخی سنگ‌های کلسیم فسفاتی ناشی از فعالیت بیش از حد غدد پاراتیروئید هستند که در چهار گوشه‌ی غده‌ی تیروئید قرار دارند. وقتی این غده‌ها مقدار زیادی هورمون پاراتیروئیدی تولید می‌کنند (هایپرپاراتیروئیدیسیم، پرکاری غده‌ی پاراتیروئید)، سطح کلسیم می‌تواند بسیار بالا برود و در نتیجه‌ی آن سنگ کلیه تشکیل شود.

هایپرپاراتیرودیسم در برخی موارد وقتی رخ می‌دهد که یک تومور کوچک خوش‌خیم در یکی از غدد پاراتیروئید ایجاد شده باشد یا وضعیت دیگری که منجر به تولید بیش از حد هورمون پاراتیروئید شود. برداشتن غده، تشکیل سنگ کلیه را متوقف می‌کند.