مدیریت بیماری
پرتودرمانی
پرتودرمانی روشی برای درمان سرطان است. در این روش برای نابودی و جلوگیری از انتشار سلول‌های سرطانی، از انرژی بالای پرتو یا اشعه ایکس استفاده می‌كنند. بسیاری از بیماران پس از جراحی پرتودرمانی می‌شوند. درمان به اندازۀ تومور، انتشار سرطان و عوامل دیگر بستگی دارد. پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را که شاید در ناحیه باقی‌مانده باشند، تخریب می‌کند. زمانی که توده بزرگ و یا برداشتن آن سخت باشد، پزشک ممکن است برای تخریب سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومور، پیش از جراحی پرتودرمانی را برای بیمار شروع کند.
پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را بی‌درنگ نمی‌کشد. روز‌ها و هفته‌ها طول می‌كشد تا مرگ سلول‌های سرطانی شروع شود. البته پرتودرمانی بر سلول‌های سالم هم‌جوار نیز اثر می‌گذارد ولی تقريباً همیشه بیشتر سلول‌های سالم بعد از پایان درمان بازیابی و بهبود می‌یابند. افراد زیادی در پرتودرمانی و مراقبت‌های آن همکاری می‌کنند. به این گروه «گروه پرتودرمانی» می‌گويند.
اهداف پرتودرمانی
از بین بردن بیش‌ترین سلول‌های سرطانی با کم‌ترین آسیب به سلول‌های سالم بدن است. سلول‌های سالم که از اشعه آسیب دیده‌اند دارای قدرت ترمیم بالایی هستند و غالبا در فاصله‌ی زمانی بین جلسات درمان آسیب وارده را جبران می‌کنند.
از روش‌های پرتودرمانی به منظور درمان تومورهای چندگانه نظیر تومورهای ناحيه پرده جنب قفسه سينه، كبد، ستون فقرات، گليوبلاستوما، تومورهای ناحيه سر و گردن و يا ناحيه دهان و همچنين سلول‌های سرطانی احتمالی كه به تومور اصلی متصل نيستند، می‌توان استفاده كرد.
گروه پرتودرمانی
- متخصص پرتودرمانی: پزشکی است که در درمان سرطان با استفاده از پرتودرمانی تخصص دارد. وظیفه وی تجویز میزان پرتو لازم، برنامه‌ریزی نحوه‌ی درمان، همراهی بيمار در مدت درمان و آموزش مراقبت‌های مقابله با عوارض جانبی می‌باشد. اين پزشك در ارتباط نزديك با بقيه پزشكان، پرستاران و مراقبين بهداشتی گروه درمانگر می‌باشد. بیمار پس از خاتمه پرتودرمانی، جهت پيگيری بيماری توسط اين متخصص ويزيت خواهد شد. در طی اين ويزيت‌ها، عوارض جانبي ديررس و اثر پرتودرمانی مورد ارزيابي قرار می‌گيرد.
- پرستار پرتودرمانی: این شخص مراقبت‌های پرستاری در طول پرتودرمانی را به كمك بقيه اعضای گروه انجام می‌دهد. با بيمار درباره‌ی روش انجام پرتودرمانی صحبت می‌کند و اطلاعاتی در مورد مهار عوارض جانبی در اختیار بیمار قرار می‌دهد.
- پرتودرمانگر: این شخص در کنار بيمار در هر جلسه پرتودرمانی قرار دارد. او را برای درمان در جای مناسب قرار می‌دهد، دستگاه‌ها را راه‌اندازی می‌کند و مطمئن می‌شود مقدار پرتويی كه سرطان شناس متخصص پرتودرمانی تجويز كرده است، به بیمار تابانده شود.
- دیگر مراقبين بهداشتي: در تیم درمان ممکن است افرادي چون کارشناس تغذیه، فیزیوتراپیست، مددکار اجتماعی و … وجود داشته باشند.
- بيمار: بيمار هم یکی از اعضای تیم پرتودرمانی است. نقش او این است که:
- در همه جلسات درمان سروقت حاضر شود.
- بپرسد و در مورد نگرانی‌هایش صحبت كند.
- وقتی دچار عوارض جانبی شد به اعضای تیم اطلاع دهد.
- اگر درد دارد به پزشک یا پرستار بگوید.
- به توصیه‌های پزشکان و پرستاران خود درباره مراقبت‌های منزل مانند مراقبت از پوست، نوشیدن مایعات، خوردن خوراکی‌‌های توصيه شده و ثابت نگه داشتن وزن عمل کند.
انواع پرتودرمانی
- پرتودرمانی خارجی
- پرتودرمانی داخلی
پرتودرمانی خارجی چیست؟
در این روش دستگاه ایجاد کننده پرتو بیرون از بدن، سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهد. این دستگاه بزرگ است و ممكن است سر و صدا داشته باشد. با بدن تماس ندارد ولی دور بدن می‌چرخد تا پرتوها را از زاویه‌های مختلف به بدن بتاباند. پرتودرمانی خارجی یک درمان موضعی است و فقط به بخش معينی از بدن تابانده می‌شود. بیمار جهت درمان به کلینیک یا بیمارستان به صورت سرپایی مراجعه می‌کند.
روش انجام پرتودرمانی خارجی
ناحیه‌ی درمان بیمار توسط سرطان‌شناس متخصص پرتودرمانی و پرتودرمانگر مشخص می‌گردد. این ناحیه به قسمت‌هایی از بدن گفته مي‌شود که پرتوها را دریافت می‌کنند. علائم کوچکی برای تعیین ناحیه درمان با جوهر‌های رنگی بر پوست بیمار كشیده می‌شود. این علائم در طول دوره پرتودرمانی وجود دارد و در صورتی که کمرنگ یا محو شوند، بیمار حتماً باید پرتودرمانگر را آگاه کند. در این روش درمان معمولاً 5 روز در هفته و طی 2 تا 10 هفته انجام می‌شود.
پرتودرمانی داخلی
در این نوع پرتودرمانی مواد رادیواکتیو که جهت درمان بکار می‌روند به روش‌های مختلفی از جمله کاشتنی و مایع وارد بدن می‌شود و سلول‌های سرطانی را مورد تهاجم قرار می‌دهد.
- روش انجام پرتودرمانی کاشتنی
در این روش محفظه های پلاستیکی نازکی را که حاوی مواد رادیواکتیو هستند، از طريق لوله کوچک و قابل انعطافی به نام كاتتر مستقیماً داخل محلی که قرار است رادیوتراپی شود، کار می‌گذارند. این کار امکان پرتودرمانی با مقدار بالا در بخش کوچک‌تری از بدن را فراهم می‌آورد. این محفظه ها چندین روز در محل باقی می‌مانند و تا زمانی که بیمار کاشت‌ها را در بدن دارد، در بیمارستان بستری می‌ماند و پیش از مرخص شدن محفظه‌ها خارج می‌گردد.
انواع پرتودرمانی کاشتنی
- کاشت با میزان کم اشعه: منبع تشعشع بین ۱ تا ۷ روز در محل می‌ماند. در این مدت بیمار در بیمارستان بستری می‌شود. زمانی که درمان پایان یافت، پزشک كاتتر یا لوله حاوی مواد رادیواکتیو را بیرون می‌آورد.
- کاشت با میزان بالای اشعه: پزشک منبع پرتوافکنی را بین ۱۰ تا ۲۰ دقیقه در محل كار می‌گذارند و سپس بیرون می‌آورند. درمان ممکن است به‌صورت روزی دوبار بین ۲ تا ۵ روز، یا هفته‌ای یک بار برای ۲ تا ۵ هفته انجام گیرد. برنامه درمان به نوع سرطان بستگی دارد. در طول دوره درمان، ممكن است كاتتر در محل باقی بماند و يا ممكن است آن را قبل از هر جلسه درمان كار بگذارند. ممکن است بیمار در بیمارستان بماند یا هر روز به بیمارستان مراجعه کند تا منبع تشعشع سرجای خود قرار بگیرد.
- کاشت دائمی: پزشک بعد از كار گذاشتن منبع تشعشع، كاتتر را بیرون می‌آورد. منبع همیشه در بدن بیمار باقی می‌ماند درحالي‌كه میزان اشعه پرتودرمانی روز به روز ضعیف‌تر می‌شود. ممکن است لازم باشد تا در روز‌های اولی که منبع تشعشع را در جای خود قرار داده‌اند بیمار از افراد دیگر دوری کند و در مجاورت کودکان یا خانم‌های باردار قرار نگیرد. با اینکه منبع در بدن بیمار باقی می‌ماند ولی به مرور زمان، رفته رفته پرتوزايی از بین می‌رود.
پرتودرمانی داخلی به‌صورت مایع
در این روش مایع پرتوزا با نوشیدن، بلعیدن قرص یا به صورت داخل وريدی وارد بدن می‌شود. این مایع در بدن حرکت می‌کند و سلول‌های سرطانی را جست‌وجو و از بین می‌برد.
عوارض جانبی انواع پرتودرمانی
عوارض جانبی بستگی به نوع و میزان پرتودرمانی و همچنین قسمتی از بدن دارد که درمان می‌شود. این عوارض عبارتند از:
- پوست قرمز، خشک، حساس و خارش فراوان دارد.
- پوست مرطوب در مراحل پایان درمان.
- تغییری دائمی‌در رنگ پوست.
- ایجاد درد در زمان اصطکاک لباس زیر با پوست.
- خستگی در هفته‌های انتهایی پرتودرمانی.
- ایجاد احساساتی مانند نگرانی، افسردگی، ترس، خشم، بیهودگی، درماندگی، تنهایی.
- ریزش مو در ناحيه درمان
عوارض جانبی انواع پرتودرمانی
بروز عوارض به نحوه درمان و منطقه درمانی و میزان تحمل بیمار بستگی دارد. عوارض جانبی پرتودرمانی در بیماران به شکل‌های متفاوتی بروز می‌کنند. معمولا عوارض موقتی بوده و بعد از مدتی از بین خواهند رفت. هرگونه عارضه جانبی در اثر پرتودرمانی را به پزشک معالج و کارشناسان درمانی مربوطه اطلاع دهید. برخی از شایع‌ترین این عوارض عبارتند از:
- پوست قرمز، خشک، حساس و خارش فراوان دارد.
- پوست مرطوب در مراحل پایان درمان.
- تغییری دائمی‌در رنگ پوست.
- ایجاد درد در زمان اصطکاک لباس زیر با پوست.
- خستگی و ضعف بخصوص در هفته‌های انتهایی پرتودرمانی.
- ایجاد احساساتی مانند نگرانی، افسردگی، ترس، خشم، بیهودگی، درماندگی، تنهایی.
- ریزش مو در ناحيه درمان
- بی‌اشتهایی
- خشکی و زخم دهان و گلو
- تنگی نفس و سرفه های خشک
- نیم ساعت قبل از شروع پرتودرمانی به مرکز مورد نظر مراجعه نمایید.
- لباس‌های راحت نرم (از جنس پنبه) بپوشید.
- لباس‌هایی بپوشید که درآوردن آنها راحت باشد.
- لباس‌های تنگ یقه دار یا کمربند داری كه با ناحیه درمان در تماس باشد، نپوشید.
- از جواهرات، چسب زخم، پودر، لوسیون و عطر در ناحیه درمان یا اطرف آن آن استفاده نکنید.
- پيش از درمان از صابون معطر استفاده نکنید.
- وقتی که در اتاق انتظار هستید، روزنامه یا کتابی برای خواندن یا کاری برای انجام دادن همراه بیاورید.
- بپرسید آیا می‌توانید موسیقی یا کتاب ضبط شده گوش دهید.
- نفس عمیق بکشید، از تخیل خود استفاده کنید یا راه دیگری برای آرامش پیدا کنید.
- استرس نداشته باشید. جهت کاهش استرس می‌توانید اطلاعات کافی از پرسنل رادیوتراپی دریافت کنید.
- علائم کوچکی برای تعیین ناحیه درمان با جوهر‌های رنگی بر پوست شما كشیده می‌شود. این علائم در طول دوره پرتودرمانی وجود دارد و در صورتی که کمرنگ یا محو شوند، حتماً باید پرتودرمانگر را آگاه کنید.
مراقبت‌های زمان و بعد از انجام پرتودرمانی
- برای اینکه پرتو هر بار به محل اصلی درمان برخورد کند تكان نخورید و سرجای خود بی‌حرکت بمانید.
- نیاز نیست که نفس خود را حبس كنید.
- ممکن است نور‌های رنگی را که به بدن می‌تابد، را ببینید. این نور‌ها بی‌ضرر هستند و به پرتودرمانگر کمک می‌کنند تا هر جلسه شما را در وضعيت مناسب قرار دهد.
- پرتودرمانگر پيش از شروع درمان اتاق را ترک می‌کند. به اتاق كناری می‌رود تا دستگاه پرتودرمانی را چك کند و به شما هم از طریق تلویزیون یا پنجره نگاه کند. پس شما تنها نیستید. پرتودرمانگر با بلندگوی اتاق با شما صحبت می‌کند و صدای شما را می‌شنود. اگر احساس ناخوشی يا ناراحتی كردید درمانگر را در جریان بگذارید. او دستگاه را در صورت نياز متوقف خواهد ساخت.
- پرتودرمانی خارجی كسي را آلوده به رادیواکتیو نمی‌کند. شما بدون هیچ محدودیتی می‌توانید با افراد دیگر، حتی کودکان و نوزادان تماس داشته باشید.
- بعد از پرتودرمانی نیازی نیست که افراد خانواده از شما دوری کنند.
مراقبت‌های رادیوتراپی یا پرتو درمانی داخلی
- ممکن است زمان قرار دادن کاتتر شما را بی‌هوش کنند یا محل ورود كاتتر را بی‌حس کنند، تا هنگام قرار دادن این ابزار دردی احساس نشود. اگر بهوش هستید، از شما خواسته می‌شود بی‌حركت بمانید تا كاتتر را در جای خود كار بگذارند. چنانچه احساس ناراحتی کردید، به پزشک یا پرستار بگویید تا مسكن داده شود.
- پرستاران یا دیگر کارکنان بیمارستان در زمانی که شما میزان بالای اشعه دریافت می‌کنید سعی می‌كنند كم‌تر پيش شما بمانند. آنها تمام اطلاعات و مراقبت‌هایی مورد نیاز را در اختیار شما قرار می‌دهند، اما ممکن است با فاصله از شما بایستند یا از پنجره با شما صحبت کنند.
- ملاقات کنندگان نکات زیر را در هنگام تماس با شما باید رعایت نمایند:
- در روز‌های اول که منبع تشعشع در بدن كار گذاشته شده به ملاقات نيايند.
- پيش از آمدن به اتاق با کارکنان بیمارستان هماهنگی کنند.
- ملاقات‌ها را کوتاه کنند (روزی ۳۰ دقیقه یا حتی کم‌تر). مدت زمان ملاقات‌ها بستگی به نوع پرتودرمانی و قسمتی از بدن شما كه درمان می‌شود، دارد.
- به جای ورود به اتاق در درگاه بایستند.
- افراد زیر ۱۸ سال و خانم‌های باردار به ملاقات نيايند.
مراقبت‌های بعد از خارج کردن منبع پرتودرمانی
- پيش از بیرون آوردن كاتتر برای مهار درد به شما مسكن می‌دهند.
- محل قرار گرفتن كاتتر ممکن است تا چند ماه حساس باشد.
- بعد از بیرون آوردن كاتتر، از بدن شما پرتو ساطع نمی‌شود. نیازی نیست افراد از شما دوری کنند؛ حتی کودکان و خانم‌های باردار نیز می‌توانند به شما نزدیک شوند.
- در صورت مشاهده قرمزی، تورم و خروج ترشحات از محل کاتتر با پزشک خود تماس بگیرید.
- تا یکی دو هفته فعاليت‌های شديد خود را محدود كنید. از پزشک بپرسید که چه فعالیت‌هایی برای شما بی‌خطر است.
- گاهی پس از ترک بیمارستان نیز لازم است برخی حدود ایمنی مانند عدم ارتباط طولانی با افراد دیگر را رعایت کنید. پزشک یا پرستار شما را از حدود ایمنی که بعد از رفتن به منزل باید رعایت کنید، مطلع می‌كنند.
- با متخصص تغذیه در مورد رژیم غذایی مناسب مشورت نمایید.
- احساس ترس، افسردگی و اضطراب یک امر طبیعی است می‌توانید در مورد آن ها با یک روانشناس صحبت نمایید.
یکی از عوارض جانبی پرتودرمانی، دریافت ناکافی کالری و پروتئین است که به علت کمبود اشتها، تغییر ذائقه، دردناک شدن فرآیند جویدن، خشک شدن دهان، اسهال، تهوع، استفراغ و … ایجاد شده و باعث کاهش وزن در افراد تحت پرتودرمانی می‌شود. نکته مهم این است که افراد وزن خود را در دوره پرتودرمانی حفظ کنند.
چند توصیه جهت افزایش کالری مواد غذایی
- اضافه کردن لوبیاچیتی پخته شده، جوانه گندم، تخم‌مرغ و … به سالاد کاهو
- تهیه خاگینه با تخم‌مرغ، شیر پرچرب، شکر قهوه‌ای و کره
- مصرف میوه‌ها به همراه پنیر خامه‌ای، خامه، ماست پرچرب، بستنی و …
- مصرف تخم‌مرغ آب پز با پنیر خامه‌ای یا کره یا سس مایونز
- اضافه کردن یک قاشق غذاخوری شیر خشک به شیر پرچرب
- اضافه کردن پودر کاکائو، شکر یا عسل به شیر پرچرب
- مصرف شیر به‌صورت: شیر پسته، شیرموز، شیر نارگیل، شیر هویج، شیر خرما و …
- مصرف پوره سیب‌زمینی با کره، شیر پرچرب، خامه و …
- مصرف موز به همراه کره بادام‌زمینی
- مصرف ساندویچ تن ماهی به همراه مایونز یا پنیر خامه‌ای
- تهیه کیک شکلاتی با خامه فراوان
- تهیه سوپ با سس سفید غلیظ (کره، آرد، شیر پرچرب)
- اضافه کردن کمی کره یا روغن زیتون به تمام غذاها
اصول کلی در رژیم افراد تحت پرتودرمانی
- با پزشک خود یا کارشناس تغذیه مشورت کنید
- مصرف گوشت قرمز و گوشت‌های فرآوری شده مانند سوسيس و كالباس را کاهش دهید.
- وعده‌های پشت سر هم، منظم، ولی کوچک و کم‌حجم مصرف کنید. در هر روز 6-8 مرتبه وعده غذایی شامل وعده اصلی و میان وعده داشته باشید.
- به‌صورت متناوب غذا میل کنید: باید 3 وعده اصلی و 3-5 میان وعده داشته باشید. نگذارید برای مدت بیشتر از 2-3 ساعت بدون غذا بمانید.
- میزان کالری (انرژی) دریافتی خود را با حفظ حجم وعده غذایی افزایش دهید.
- مصرف غذاها و نوشیدنی‌های کم‌کالری را محدود کنید. این مواد غذایی تنها حجم معده شما را پر می‌کنند و اشتهای شما را به اصطلاح کور کرده و نمی‌گذارند تا شما از مواد غذایی پرکالری استفاده نمایید.
- غذاهای متنوع مصرف کنید. مواد غذایی با رنگ‌های متنوع، بافت‌های مختلف و طعم‌های متفاوت باعث می‌شود حس بهتری داشته باشید. شما به میزان زیادی کالری و پروتئین در طول روز نیاز دارید و باید از تمام گروه‌های غذایی مصرف کنید. یعنی علاوه بر مصرف غذاهای پرکالری از مصرف میوه‌ها و سبزیجات دریغ نورزید.
- هر جایی که می‌روید مقداری مواد غذایی سالم همراه خود داشته باشید. این مواد می‌تواند شامل انواع میوه‌های تازه، میوه‌های خشک شده، آجیل یا حتی یک عدد ساندویچ کوچک باشد. تا وقتی‌که در ماشین هستید، یا زمانی که منتظر نوبت دکتر هستید و … از خوردن این غذاها لذت ببرید.
- اگر عوارض جانبی پرتودرمانی شدید باشد فرد باید مصرف مایعات و غذاهای نرم را برای به دست آوردن کالری کافی افزایش دهد. مایعات کالری بیشتری به نسبت غذاهای جامد تأمین می‌کنند.
- اﮔﺮ رادﯾﻮﺗﺮاﭘﯽ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺷﮑﻢ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از ﻣﺼﺮف ﻏﺬاﻫﺎی ﭼﺮب ﺳﺒﺰی و ﻣﯿﻮه ﺧﺎم ﺧﻮدداری ﻧﻤﺎیید.
- برای تقویت ایمنی بدنتان، میوه‌ها و سبزی‌هایی با رنگ تیره مانند پرتقال، هویج، آلو سیاه، کلم بروکلی، اسفناج، گوجه فرنگی، فلفل دلمه‌ای‌های رنگی، توت فرنگی، انگور قرمز، گریپ فروت قرمز، هلو، زردآلو، فلفل سبز، هندوانه، انبه، انار، آلبالو، گیلاس، تمشک، شاه توت و ذرت بخورید.
- به جای آبمیوه‌های صنعتی، آبمیوه‌های تازه و سالم خانگی بخورید تا هم کمی‌جبران کمبود وزنتان بشود و هم آنتی اکسیدان‌های بیشتری به بدنتان برسد.
- از روغن زیتون، روغن بذر کتان و روغن کانولا برای طبخ غذاهایتان استفاده کنید.
- میوه ها و مغزهای خام را در وعده صبحانه هم داشته باشید.
- مایعات فراوان و آب زیاد بنوشید.
- گوشت سفید را جایگزین گوشت قرمز کنید.
