کیست‌های تخمدانی، کیسه‌های محتوی مایع یا ماده نیمه جامد می‌باشند که در داخل و یا در سطح تخدان وجود دارند. تخمدان‌ها دو ارگان جنسی دوطرفه( هریک به اندازه و به شکل یک بادام) هستند که در دو طرف رحم قرار دارند. تخمک در درون تخمدان تشکیل و بالغ می‌شود و در سیکل‌های ماهانه، در طول سال‌های باروری از تخمدان آزاد می‌شود.

بسیاری از زنان در طول زندگی خود کیست‌های تخمدانی دارند. اکثر کیست‌های تخمدانی ناراحتی بسیار جزئی ایجاد می‌کنند و بی‌ضرر هستند. بدون درمان در طول چند ماه ناپدید می‌شوند.

به هر جهت گاهی اوقات این کیست‌ها( به ویژه آن‌هایی که پاره شده‌اند) مشکلات جدی ایجاد می‌کنند. بهترین راه برای حفظ سلامتی شناخت علائم و نوع کیست تخمدانی است، زیرا می‌تواند نشانه‌ای از یک مشکل و بیماری جدی‌تر باشد. معاینات منظم اندام‌های تناسلی نیز کمک کننده است.

علائم و نشانه‌ها

تنها با تکیه برعلائم نمی‌توان کیست تخمدان را تشخیص داد. در حقیقت ممکن است فردی به کیست تخمدان مبتلا باشد و هیچ علائمی نداشته باشد. علائم کیست تخمدان می‌توانند شبیه به علائم بیماری‌های دیگری همچون آندومتریوز، بیماری التهابی لگن، بارداری خارج از رحم و یا سرطان تخمدان باشد. حتی آپاندیسیت و التهاب دیورتیکول هم می‌تواند علائم و نشانه‌هایی مشابه با کیست تخمدان پاره شده داشته باشند.

همچنان بسیار حائز اهمیت است که متوجه هرگونه علائم یا تغییری در بدن خود باشید و بدانید که کدام دسته از علائم، جدی و خطرناک محسوب می‌شوند. چنانچه به کیست تخمدانی مبتلا باشید، احتمال تجربه علائم و نشانه‌های زیر در شما وجود دارد:

• بی‌نظمی سیکل‌های قاعدگی
• درد در ناحیه لگن
• درد لگنی کوتاه مدت قبل از شروع قاعدگی و یا قبل از اتمام آن
• درد حین رابطه جنسی
• درد حین دفع مدفوع و یا احساس فشار در روده‌ها
• تهوغ، استفراغ یا حساسیت پستان‌ها، شبیه به حالت دوران بارداری
• احساس پری و سنگینی در شکم
• پف کردگی
• احساس فشار در ناحیه مقعد و مثانه( عدم تخلیه کامل مثانه)

علل شایع

شایع‌ترین کیست‌های تخمدانی به علت اختلالات سیکل‌های قاعدگی ایجاد می‌شوند.

کیست‌های کارکردی

تخمدان‌ها معمولاً ساختاری مشابه کیست را به نام فولیکول ایجاد می‌کنند. فولیکول‌ها هورمون‌های استروژن و پروژسترون را تولید و در زمان تخمک‌گذاری، تخمک‌ها را آزاد می‌کنند.

اگر یک فولیکول رشد خود را حفظ کند، کیست عملکردی نامیده می‌شود. دو نوع کیست عملکردی وجود دارد:

• کیست فولیکولی

در اواسط چرخه قاعدگی، زنجیره تخمک‌های آزاد شده از فولیکول به درون لوله فالوپ ریخته می‌شوند. کیست فولیکولی زمانی به وجود می‌آید که فولیکول پاره نشود یا تخمک‌های خود را آزاد نکند، و در عوض به رشد خود ادامه دهد.

• کیست جسم زرد

هنگامی که یک فولیکول تخمک‌های خود را آزاد می‌کند، شروع به تولید استروژن و پروژسترون می‌کند. این فولیکول تغییر شکل یافته هم اکنون جسم زرد نامیده می‌شود. گاهی تجمع مایعات درون فولیکول منجر به ایجاد جسم زرد می‌کند که در یک کیست رشد می‌کند.

کیست‌های عملکردی معمولاً بی‌خطرند، به ندرت باعث درد می‌شوند و اغلب به خودی خود پس از دو یا سه سیکل قاعدگی، ناپدید می‌شوند.

دیگر انواع کیست

دیگر انواع کیست که ارتباطی با عملکرد طبیعی و سیکل قاعدگی ندارند عبارتند از:

• کیست‌های درموئید

این کیست‌ها حاوی بافت‌هایی همچون مو، پوست یا دندان می‌باشند. به ندرت سرطانی‌اند. اما می‌توانند بزرگ شده و منتهی به خارج کردن تخمدان از محل خود در لگن شوند.

• کیست‌های آدنوم

این نوع کیست‌ها در بافت تخمدان رشد می‌کنند و حاوی مواد مترشحه سروزی یا مخاط هستند.

• آندومتریوما

این کیست‌ها در نتیجه‌ی آندومتریوز به وجود می‌آیند، شرایطی که در آن سلول‌های رحمی در خارج از رحم رشد پیدا می‌کنند. برخی از این بافت‌ها به تخمدان متصل می‌شوند و رشد آن‌ها در این قسمت منجر به تشکیل کیست‌های آندومتریوما می‌شود.

در صورتی که کیست‌های درموئید و آدنوم بزرگ شوند باعث خروج تخمدان از جای خود می‌گردند و احتمال پیچ خوردگی دردناک تخمدان را افزایش می‌دهند. پیچ خوردگی تخمدان همچنین می‌تواند باعث توقف یا کاهش جریان خون به تخمدان شود.

عوامل تشدید کننده خطر

خطر ابتلا به کیست تخمدان در اثر عوامل زیر افزایش می‌یابد:

• مشکلات هورمونی

این مشکلات شامل مصرف داروی ناباروری کلومیفن هستند که استفاده از آن‌ها برروی تخمک‌گذاری اثر می‌گذارند.

• حاملگی

گاهی باقی ماندن تخمک‌ها در تخمدان در زمان بارداری باعث ایجاد کیست می‌شود.

• آندومتریوز

این بیماری باعث رشد سلول‌های آندومتری رحم در خارج از رحم می‌شود. بعضی از بافت‌ها می‌توانند به تخمدان متصل شده و رشد کنند.

• عفونت شدید لگنی

انتشارعفونت به داخل تخمدان‌ها می‌تواند باعث ایجاد کیست شود.

• سابقه کیست تخمدان

عوارض احتمالی

انواع دیگری از کیست‌ها هم وجود دارند که علائمی نشان نمی‌دهند و پزشک در معاینات لگنی به وجود آن‌ها پی می برد. غالباً توده‌های کیست تخمدانی که در بعد از یائسگی تشکیل می‌شوند، سرطانی( بدخیم) هستند. این اهمیت بالای معاینات منظم لگنی را نشان می‌دهد.

پیامدهای نادر مرتبط با کیست تخمدان عبارتند از:

• چرخش تخمدان

گاهی بزرگ شدن کیست‌ها باعث حرکت تخمدان‌ها می‌شود که احتمال چرخش دردناک تخمدان را افزایش می‌دهد. علائم چرخش تخمدان شامل درد شدید لگن، تهوع و استفراغ هستند. چرخش تخمدان همچنین جریان خون به تخمدان‌ها را کاهش داده یا متوقف می‌سازد.

• پارگی کیست

پارگی کیست منجر به درد شدید و خونریزی داخلی می‌شود. کیست هرچه بزرگ‌تر شود خطر پارگی بیش‌تر می‌شود. فعالیت‌های شدیدی که برروی لگن اثر می‌گذارند مانند مقاربت واژنی خطر پارگی کیست را افزایش می‌دهد.

پیشگیری

اگرچه راهی برای پیشگیری از کیست تخمدانی وجود ندارد ولی آزمایش‌های منظم لگن باعث تشخیص  هرچه زودتر کیست می‎شود. هرگونه تغییر سیکل قائدگی مانند علائم و… را به پزشک اطلاع دهید.

تشخیص

کیست تخمدان در طی آزمایش لگنی تشخیص داده می‌شود. با توجه به اندازه کیست و اینکه درونش مایع، جامد یا مخلوطی از هردو باشد آزمایش‌های تشخیصی و درمانی متفاوتی وجود دارد. آزمایش‌ها عبارتند از:

• آزمایش بارداری

مثبت بودن جواب آزمایش بارداری نشان می‌دهد که کیست از نوع جسم زرد است.

• سونوگرافی رحم و اجزای رحمی

در این فرآیند بدون درد، ازدستگاه مبدل( ترانسدیوسر) برای فرستادن و گرفتن امواج صوتی فرکانس بالا استفاده می‌شود. این دستگاه می‌تواند از روی شکم یا درون واژن حرکت داده شود تا تصاویری از رحم و تخمدان‌ها بر روی یک صفحه ویدیویی ایجاد کند. سپس پزشک به آنالیز این تصاویر می‌پردازد تا وجود کیست را تعیین کرده، محل را مشخص کند و ترکیب آن را نیز از لحاظ محتوای تعیین نماید.

• لاپاروسکوپی

لاپاروسکوپ، وسیله‌ای نورانی و باریک است که به منظور مشاهده تخمدان ها و برداشتن کیست تخمدانی استفاده می‌شود. بدین ترتیب که از طریق برش کوچکی دستگاه را وارد حفره شکمی می‌کنند.

• آزمایش خون 125CA

در این آزمایش سطح پروتئین مخصوصی در خون اندازه‌گیری می‌شود که وجود این پوتئین در خون زنان عموماً نشان از سرطان تخمدان است. در شرایط و بیماری‌های غیرسرطانی مانند آندومتریوز، فیبروم رحمی و بیماری التهابی لگن هم سطح این پروتئین خون بالا خواهد رفت.

درمان

درمان بستگی به سن، نوع، اندازه کیست و علائم فرد دارد. پزشک بسته به شرایط، درمان‌های زیر را توصیه خواهد کرد:

• مراقبت و پیگیری منظم

درصورتی که شما درسال‌های باروری هستید، علائمی ندارید و سونوگرافی نیز نشان دهنده کیست کوچک محتوی مایع است، می‌توانید 1 تا 3 ماه بعد، مجدد آزمایش‌های خود را تکرار کنید. درواقع پزشک بعد از مداخلات دوره‌ای، انجام سونوگرافی را توصیه می‌کند تا به بررسی تغییرات در اندازه کیست موجود بپردازد.

• قرص‌های ضد بارداری

پزشک قرص‌های خوراکی ضد بارداری را به منظور کاهش خطر تشکیل کیست‌های جدید در سیکل‌های قاعدگی بعدی تجویز می‌کند. از دیگر مزایای قرص‌های ضدبارداری، کاهش چشمگیر خطر ابتلا به سرطان تخمدان می‌باشد. با این وجود قرص‌های ضد بارداری کیست‌های موجود را کاهش نمی‌دهند.

• جراحی

درصورت بزرگ بودن کیست، کیست عملکردی نبودن، رشد و دوام آن به مدت 2 یا 3 سیکل قاعدگی، درنهایت پزشک جراحی را توصیه خواهد کرد . کیست‌هایی که منجر به درد و علائم شدید می‌شوند نیز برداشته می‌شوند.

بعضی کیست‌ها بدون درآوردن تخمدان‌ها از طریق فرایندی موسوم به” سیستکتومی” برداشته می‌شوند. در برخی موارد نیز پزشک، تخمدان مبتلا به کیست را برمی‌دارد و تخمدان سالم، باقی می‌ماند این فرایند” افورکتومی” یا برداشتن یکی از تخمدان‌ها نامیده می‌شود.

چنانچه توده کیستی، سرطانی تشخیص داده شود، پزشک” هیسترکتومی” را توصیه خواهد کرد تا هردو تخمدان و رحم فرد برداشته شوند. بعد از یائسگی، خطر کیست‌های جدید تخمدانی، از نوع سرطانی بیش‌تر می‌شود. در نتیجه در صورت وجود توده کیستی بعد از یائسگی، پزشک جراحی را توصیه خواهد کرد.

اقدامات قبل از عمل

• شب قبل از عمل، شام سوپ میل کرده واز نیمه شب ناشتا باشید.
• شب قبل از عمل استحمام کنید و ناحیه جراحی را  شیو کنید.این کار باعث کاهش احتمال عفونت می‌شود.
• در صورتی که بیماری خاصی دارید و تحت درمان هستید، به پزشک و پرستار خود اطلاع دهید، زیرا ممکن است نیاز باشد داروهای شما قطع و داروهای جدید جایگزین شود.
• روز عمل کلیه اشیاء فلزی از جمله زیور آلات، گیره سر، لنز و اعضاء مصنوعی خودرا خارج کنید سپس لباس اتاق عمل خودرا بپوشید.
• بی‌حرکتی پس از عمل می‌تواند باعث رکود خون در پاها و افزایش احتمال عفونت ریه‌ها گردد، لذا ورزش‌های تنفسی وچرخش پا که به شما آموزش داده شده را بلافاصله پس از عمل انجام دهید.
• معمولاً پیش از عمل، آزمایش خون و ادرار از شما گرفته خواهد شد تا مشخص شود مشکلی در حین جراحی وجود نخواهد داشت.
• ممکن است تصویربرداری همچون اولتراسوند، سی تی اسکن یا ام‌آر‌آی از شما گرفته شود. این آزمایش‌ها نیز به پزشک کمک می‌کند که بتواند تخمدان‌ها و اندام‌های اطراف آن‌را بررسی کند.
• ممکن است پزشک از شما بخواهد داروهایی جهت تخلیۀ روده‌ها استفاده کنید.