گواتر یا غمباد، بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید است. تیروئید غده‌ای پروانه‌ای شکل واقع در پایه‌ی گردن و درست زیر سیب آدم است. گواتر معمولاً درد ندارد، اما گواتر بسیار بزرگ می‌تواند باعث سرفه و مشکل در بلع یا تنفس شود.

شایع‌ترین علت گواتر در سراسر جهان کمبود ید در رژیم‌غذایی است. درمان این بیماری، به اندازه، علائم و علات زمینه‌ای گواتر بستگی دارد. گواتر بسیار کوچک به درمان نیاز ندارد.

علائم و نشانه‌ها

علائم و نشانه‌های گواتر ممکن‌است شامل موارد زیر باشد:

• تورم قابل مشاهده در پایه گردن (بیش‌تر در هنگام اصلاح یا آرایش مشخص می‌شود).
• احساس تنگی گلو
• سرفه
• خشونت صدا
• مشکل در بلع
• اشکال در تنفس

علل شایع

غده تیروئید دو هورمون اصلی ترشح می‌کند. این هورمون‌ها در جریان خون به گردش درآمده و به تنظیم سوخت‌وساز (متابولیسم)، حفظ میزان استفاده بدن از چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها، کنترل درجه حرارت بدن، ضربان قلب و تنظیم تولید پروتئین کمک می‌کنند.

غده تیروئید همچنین هورمون تنظیم‌کننده مقدار کلسیم در خون (کلسی‌تونین) را تولید می‌کند.

عوامل متعددی باعث بزرگ شدن غده تیروئید می‌شوند. شایع‌ترین عوامل عبارتند از:

• کمبود ید

ید برای تولید هورمون تیروئید ضروری است. در درجه اول در آب دریا و پس از آن در خاک مناطق ساحلی یافت می‌شود. در جوامع در حال توسعه، افرادی ساکن در شهرها و یا مناطق مرتفع اغلب دچار کمبود ید هستند و دچار گواتر می‌شوند. زیرا تیروئید سعی در جذب بیش‌تر ید دارد. کمبود ید اولیه ممکن‌است با رژیم‌غذایی حاوی غذاهای مهارکننده هورمون مانند کلم، کلم بروکلی و گل کلم بدتر شود. اگرچه کمبود ید رژیم‌غذایی علت اصلی بروز گواتر در بسیاری از مناطق جهان است، اما اغلب در کشورهایی که ید به طور معمول به نمک سفره و سایر غذاها اضافه می‌شود، به‌وجود نمی آید.

• بیماری گریوز

گاهی اوقات، گواتر به دلیل تولید بیش از حد هورمون تیروئید توسط غده تیروئید (پرکاری تیروئید) ایجاد می‌شود. در بیماری گریوز، پادتن‌های تولید شده توسط سیستم ایمنی بدن به اشتباه به غده تیروئید حمله کرده و باعث تولید بیش از حد هورمون می‌شوند. این تحریک بیش از حد باعث تورم تیروئید می‌شود.

• گرهک یا ندول تیروئیدی

در این وضعیت، چند توده جامد و یا پرمایع به نام “گرهک یا ندول” در هر دو طرف غده تیروئید ایجاد شده و باعث بزرگ شدن آن می‌شوند.

• سرطان تیروئید

سرطان تیروئید به مراتب کم‌تر از ندول خوش‌خیم تیروئید ایجاد می‌شود. جهت بررسی دقیق، ممکن‌است بیوپسی (نمونه‌برداری) ندول تیروئید انجام شود.

• بارداری

هورمون تولیدی در دوران بارداری به نام “گنادوتروپین جفتی انسان” ممکن‌است باعث بزرگ شدن مختصر غده تیروئید شود.

• التهاب

تیروئیدیت (التهاب غده تیروئید) نوعی بیماری التهابی است که می‌تواند باعث درد و تورم در غده تیروئید شود. همچنین، این بیماری می‌تواند باعث تولید کم‌تر یا بیش‌تر از حد هورون شود.

عوامل تشدید کننده خطر

گواتر می‌تواند در هر کسی ایجاد شود. این بیماری ممکن‌است در بدو تولد یا در هر زمانی از زندگی ایجاد شود. برخی از علل شایع افزایش‌دهنده خطر عبارتند از:

• کمبود ید در رژیم‌غذایی

مردم ساکن در مناطق کم ید احتمال بیش‌تری جهت ابتلا به گواتر دارند.

• جنسیت

زنان بیش‌تر از مردان مستعد ابتلا به اختلالات تیروئید از جمله گواتر هستند.

• سن

گواتر پس از 40 سالگی شایع‌تر است.

• سابقه پزشکی

داشتن سابقه شخصی یا خانوادگی بیماری‌های خودایمنی، خطر ابتلا به گواتر را افزایش می‌دهد.

• دارودرمانی

برخی از داروها از جمله داروی قلبی و داروی ضدافسردگی، خطر ابتلا به گواتر را افزایش می‌دهند.

• بارداری و یائسگی

به دلایل نامشخص، احتمال بروز اختلالات تیروئید در دوران بارداری و یائسگی بیش‌تر است.

• قرار گرفتن در معرض اشعه

پرتودرمانی گردن یا قفسه سینه و یا قرار گرفتن در معرض اشعه در طول آزمایش یا تصادفاً، خطر ابتلا به گواتر را افزایش می‌دهد.

عوارض احتمالی

در گواترهای کوچک که باعث ایجاد مشکلات جسمی یا زیبایی نمی‌شوند، جای نگرانی وجود ندارد. اما گواتر بزرگ می‌تواند نفس کشیدن یا بلع را سخت کند و منجر به سرفه و گرفتگی صدا شود.

گواتر ایجاد شده به دلیل شرایط دیگر مانند کم‌کاری یا پرکاری تیروئید، می تواند علائم گسترده‌تری همچون خستگی و افزایش وزن، کاهش ناخواسته وزن، تحریک‌پذیری و اختلال خواب داشته باشد.

تشخیص

گواتر به راحتی با لمس گردن توسط پزشک قابل تشخیص است. در برخی موارد، حتی تعداد ندول‌ها (گره تیروئید) نیز تعیین می‌شود.

در تشخیص گواتر می‌توان از موارد زیر نیز استفاده کرد:

• آزمایش هورمون

آزمایش خون می‌تواند میزان هورمون تولید شده توسط غدد تیروئید و هیپوفیز را تعیین کند. در صورت کم‌کار بودن تیروئید، سطح هورمون تیروئید کم و همزمان سطح هورمون تحریک کننده تیروئید بالا خواهد بود، زیرا غده هیپوفیز برای تحریک غده تیروئد، هورمون بیش‌تری تولید می‌کند. در گواتر به دلیل پرکاری تیروئید معمولاً سطح هورمون تیروئید بالا و سطح هورمون تحریک کننده تیروئید، پایین‌تر از حد طبیعی است.

• آزمایش آنتی‌بادی

برخی علل گواتر باعث تولید آنتی‌بادی‌های غیرطبیعی می‌شوند. آزمایش خون ممکن‌است وجود این آنتی‌بادی‌ها را نشان دهد.

• سونوگرافی

سونوگرافی از گردن، تصاویر و اندازه غده تیروئید را نشان می‌دهد.

• اسکن تیروئید

در طول اسکن تیروئید، نوعی ایزوتوپ رادیواکتیو به صورت وریدی به آرنج تزریق می‌شود. پس از این تزریق، بیمار روی تخت دراز می‌کشد و به نحوی که سر به عقب خم است، دوربینی مخصوص از غده تیروئید تصویربرداری می‌کند. بسته به مدت زمان رسیدن ایزوتوپ به غده تیروئید، زمان مورد نیاز برای این روش متفاوت است. این اسکن اطلاعاتی در خصوص ماهیت و اندازه غده تیروئید ارائه می‌دهد اما بسیار تهاجمی‌تر، وقت‌گیرتر و گران‌تر از سونوگرافی است.

• بیوپسی (نمونه‌برداری از بافت تیروئید)

در هنگام بیوپسی (نمونه‌برداری) با سوزن ظریف از سونوگرافی برای هدایت سوزن استفاده می‌شود تا نمونه‌ای از بافت و مایع تیروئید برای آزمایش گرفته شود.

درمان

در برخی موارد که اندازه گواتر چندان بزرگ نبوده و اوضاع بیمار زیاد وخیم نیست؛ ممکن‌است پزشک هیچ اقدامی انجام ندهد و از بیمار بخواهد که مدتی صبر کند.

بسته به اندازه گواتر، علائم و علل زمینه‌ای، درمان گواتر متفاوت است. برخی روش‌های درمانی عبارتند از:

• دارودرمانی

در صورت کم‌کاری تیروئید، درمان جایگزینی هورمون تیروئید انجام می‌شود که باعث کاهش علائم و ترشح بیش از حد هورمون تحریک‌کننده تیروئید از غده هیپوفیز و در نتیجه کوچک‌شدن اندازه گواتر می‌شود. برای درمان التهاب غده تیروئید ممکن‌است داروهایی جهت برگرداندن سطح هورمون به میزان طبیعی نیاز باشد.

• جراحی

برداشتن کل یا بخشی از غده تیروئید (تیروئیدکتومی کلی یا جزئی) گزینه‌ای مناسب جهت درمان گواتر بزرگ مشکل‌زا و ایجاد کننده اختلالات تنفسی و بلع است. جراحی، گزینه‌ای جهت درمان سرطان تیروئید هم می‌باشد. بعد از عمل جراحی، بسته به میزان برداشتن تیروئید، ممکن‌است نیاز به مصرف دارو باشد.

• ید رادیواکتیو

در برخی موارد، ید رادیواکتیو برای درمان پرکاری تیروئید استفاده می‌شود. ید رادیواکتیو به صورت خوراکی مصرف می‌شود و از طریق جریان خون به غده تیروئید می‌رسد و سلول‌های اضافی تیروئید را از بین می‌برد. این روش درمانی باعث کاهش اندازه گواتر می‌شود، اما می‌تواند به کم‌کاری تیروئید منجر شود.