مغز و نخاع دارای بافتی نرم هستند که درون استخوان جمجمه قرار گرفته است و به وسیله پرده‌هایی به نام مننژ محافظت می‌شوند که سه لایه آن از داخل به خارج عبارتند از:

• نرم شامه: پرده ظریفی است که روی مغز و نخاع قرار می‌گیرد.
• عنکبوتیه: پرده‌ی ظریفی است که بین سخت‌شامه و نرم‌شامه قرار می‌گیرد و در این فضا مایع مغزی-نخاعی وجود دارد.
• سخت شامه: پرده ضخیمی ‌است که سطح داخلی استخوان جمجمه و سطح خارجی عنکبوتیه را می‌پوشاند.

مایع مغزی نخاعی، مایعی شفاف و بدون رنگ است که از بطن‌های مغزی تولید می‌شود. به طور طبیعی همه انسان‌ها، مقداری مایع مغزی-نخاعی در اطراف مغز و نخاع خود دارند، این مایع به طور مرتب در اطراف مغز و نخاع در حال چرخش است و مواد مغذی را در اختیار سلول‌های عصبی قرار می‌دهد و مواد زائد حاصل از سوخت و ساز را دور می‌کند.

گاهی اوقات مغز با وجود استخوان جمجمه دچار آسیب می‌گردد. ضربه مغزی می‌تواند بر تفکر و حتی حرکت کردن فرد نیز تاثیر بگذارد. برخورد یک ضربه سخت به سر می‌تواند مغز را درون جمجمه تکان دهد و موجب کبودی، پارگی عروق خونی و یا آسیب اعصاب مغز به صورت خفیف یا شدید شود.

این حالت بر اثر تکان های شدید مغز و قسمت های بالایی بدن هم ممکن است بوجود آید. اگرچه ممکن است فرد دچار ضربه مغزی شده هوشیاری خود را از دست دهد ولی با این وجود در بیشتر حالات این اتفاق نمی‌افتد و به همین دلیل ممکن است افرادی که به این عارضه دچار می‌شوند، از آن آگاه نشوند. بیشتر انواع ضربه مغزی خفیف بوده و فرد به طور کامل بهبود می‌یابد.

علائم و نشانه‌ها

معمولا نشانه‌های ضربه مغزی خفیف بوده و به طور ناگهانی ظاهر نمی‌شوند، حتی ممکن است چند روز تا چند ماه و یا حتی بیشتر ادامه یابد.

نشانه‌های معمول پس از یک ضربه مغزی، سردرد، اختلالات حافظه‌ای و گیجی هستند. اختلالات حافظه‌ای ممکن است با کاهش هوشیاری همراه باشد و یا شامل فراموشی در لحظه‌ی آسیب دیدگی شود.

علائم و نشانه‌های ضربه مغزی عبارتند از:

• سردرد و یا حس فشار در سر
• فقدان موقتی هوشیاری
• گیجی و یا ابهام، بی‌هوشی مختصر یا طولانی
• مشکل بیدار ماندن که چندین ساعت پس از حادثه همچنان باقی می‌ماند.
• خارج شدن مایع روشنی از بینی یا گوش‌ها (ممکن است مایع مغزی نخاعی باشد)
• فراموشی لحظه رخداد
• گیجی و یا عدم هوشیاری
• زنگ زدن یا خونریزی یکی یا هر دو گوش
• مشکلات بینایی مانند تاری دید یا دو بینی

• تهوع
• استفراغ
• تشنج
• پاسخ به سوالات با تعویق
• مشکل حفظ تعادل یا راه رفتن
• هر علامتی از آسیب یا شکستگی جمجه
• خستگی ناگهانی
• لکنت زبان و مشکل در صحبت کردن
• گیج به نظر رسیدن

برخی نشانه‌های ضربه مغزی ممکن است به طور ناگهانی و یا پس از چند ساعت تا چند روز پش از سانحه بروز نمایند مانند:

• اختلالات حافظه‌ای و تمرکز
• کج خلقی و دیگر تغییرات شخصیتی
• حساسیت به نور و صدا
• به هم ریختگی خواب

• مشکلات انطباقی روان شناسی و یا افسردگی
• اختلالات حس بویایی و چشایی

نشانه‌ها در کودکان

ضربه مغزی در کودکان خیلی شایع است ولی تشخیص میزان هوشیاری در کودکان خیلی سخت است زیرا آن ها ممکن است نتوانند احساس خود را تشریح نمایند. علائم غیر زبانی ضربه مغزی در کودکان عبارتند از:

• گیج به نظر رسیدن
• عدم تعدل و راه رفتن بی‌ثبات
• گریه بیش از اندازه
• تغییر الگوهای غذایی و یا خواب
• کاهش علاقه به اسباب بازی‌های منتخب
• پیچیدگی و کج خلقی
• بی‌میلی و خستگی زود هنگام

علل شایع

یک ضربه ناگهانی به مغز یا قسمت بالایی بدن و گردن باعث می‌شود تا مغز در دیواره‌های جمجمه به سمت جلو و عقب حرکت کرده و این حرکت سریع باعث ضربه مغزی شود. بيشترین دلیل ضربه‌ها به سر، سقوط از بلندی، تصادفات رانندگی، درگیری‌ها، حادثه در زمين بازی يا حين ورزش و تصادفات است. کودکان بیشتر دچار اين گونه ضربات می‌شوند، چرا که فعالیت بیشتری دارند و زیاد هم احساس خطر نمی‌کنند.

عوارض‌ احتمالی

فردی که دچار ضربه به سر می‌شود ممکن است دچار عوارض زیر شود:

• خطرات جانی يا ناتواني‌ دائمی شامل فلج‌ نسبی‌ یا کامل‌، تغییرات‌ رفتاری و شخصیتی‌ و مشکلات‌ گفتاری‌.
• ورم مغز و افزايش فشار داخل جمجمه
• صرع: افراد مبتلا به آسیب‌های مغزی ممکن است تا سال‌ها پس از سانحه به صرع دچار شوند.
• سردردهای پس از سانحه
• سرگیجه‌های پس از سانحه
• افراد دچار ضربه مغزی، ممکن است در سنین بالاتر دچار آلزایمر، پارکینسون و دیگر اختلالات مغزی شوند.

تشخیص

پزشک علائم و سابقه بیمار را بررسی می‌کند و همچنین در خصوص نحوه بروز آسیب سوالاتی از بیمار یا همراه وی خواهد پرسید. همچنین ممکن است از روش‌های زیر به منظور تشخیص دقیق‌تر استفاده کند:

• آزمون نورولوژیک

در این روش پزشک بینایی، شنوایی، قدرت و حواس، تعادل و واکنش بیمار و همچنین حافظه، تمرکز و توانایی به یادآوری اطلاعات را در بیمار بررسی می‌کند.

• روش‌های تصویربرداری

پزشک ممکن است برای بررسی شدت آسیب و یا بررسی خونریزی یا تورم مغزی از روش‌های تصویربرداری مانند ام آر آی استفاده کند.

درمان

ضربه خفیف:

• معمولا نياز به درمان خاصی نیست. تنها کاری که بايد انجام دهيد اين است که به مدت 24 ساعت پس از ضربه تحت زير نظر داشته باشيد. توجه داشته باشید که کودکی که دچار ضربه خفیف به سر شده است، ممکن است گريه و ابراز ناراحتی کند. این کاملا طبیعی است و بیشتر کودکان با توجه و ابراز محبت آرام می‌شوند اما اگر همچنان به ابراز ناراحتی ادامه داد، بهتر است برای رسیدگی بیشتر به پزشک مراجعه کنید.
• از نزدیکان بخواهيد که لااقل 48 ساعت کنار شما بمانند و یا دسترسی به آن‌ها یا کمک‌های پزشکی با يک تلفن میسر باشد.

ضربه شدید:

هدف از‌ درمان پيشگيری از عوارض‌ حسی-حرکتی است که مستلزم‌ بستری شدن‌ در بيمارستان‌ است‌. درمان‌های رایج عبارتند از:

• جراحی برای توقف‌ خونريزي‌ و برداشتن‌ خون‌ لخته‌ شده‌.
• داروهايی كه‌ تورم‌ و فشار مغز را كاهش‌دهند و در صورت‌ نياز ساير علائم مانند تشنج‌ را كنترل‌ كنند.
• درمان توانبخشی: بسیاری از بیمارانی که بیماری آن‌ها به موقع تشخیص داده شده و درمان شده‌اند، با اقدامات بازپروری، فیزیوتراپی، گفتاردرمانی و کار درمانی توانسته‌اند زندگی عادی و طبیعی داشته باشند.

نکات قابل توجه بعد از ضربه مغزی:

• استراحت کامل و طولانی کرده و از موقعیت‌های استرس‌زا بپرهیزید.
• الکل یا مواد مخدر مصرف نکنید.
• قرص‌های خواب و آرام‌بخش مصرف نکنید (مگر به تجویز پزشک).
• استامینوفن برای سردرد کافی است و از سایر مسکن‌ها استفاده نکنید (مگر به تجویز پزشک).
• تا بهبودی کامل سر کار، دانشگاه یا مدرسه نروید.
• تا بهبودی کامل رانندگی، موتورسواری، دوچرخه‌سواری و یا با ماشین‌آلات کار نکنید.

پیشگیری

• باید به کودکان خود یاد بدهید هنگام دوچرخه‌سواری و دیگر ورزش‌ها، حتما کلاه ایمنی بر سرشان بگذارند و از جاهای پر رفت و آمد مانند خیابان‌ها عبور نکنند.
• همیشه کمربند ایمنی را ببندید و کودک خود را در صندلی مخصوص کودک با کمربند بگذارید.
• برای تعویص لامپ از صندلی نامطمئن استفاده نکنید؛ نردبان تاشو بهتر است.
• ایمن ساختن همه اطراف و جوانب خانه، می‌توان کارهایی انجام داد که منزل برای کودکانی که تازه پا گرفته‌اند ایمن‌تر شود، مثلا با بستن کامل پنجره‌ها به طوری که کودکان نتوانند به آسانی آن‌ها را باز کنند. دور کردن مبل‌ها و تخت‌ها از پنجره‌ها تا کودک دسترسی به آن‌ها نداشته باشد. قرار دادن موانعی برای جلوگیری از سر خوردن به پايين از لبه پله‌ها.
• ممکن است حین تمیز کردن خانه (مانند نصب پرده یا تمیز کردن دیوار بالای نردبان)، درست کردن کابل‌ها، نصب لامپ، از زمین برداشتن چیزی و غیره بیفتید. برای همین بهتر است فرش، گلیم، موکت و غیره را که روی زمین است، خوب به هم بچسبانید تا نردبان روی فرش قرار گیرد و روی زمین لیز نخورد.