مدیریت بیماری
شیمی‌درمانی
شیمی‌درمانی عبارت است از تجویز داروهای مخصوص جهت درمان سرطان. داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند موجب از بین رفتن و یا توقف رشد سلول‌های سرطانی شوند. داروهای بسیار زیادی جهت شیمی‌درمانی وجود دارند. گاهی اوقات تنها از یک دارو برای شیمی‌درمانی استفاده می‌شود، ولی اغلب مواقع شیمی‌درمانی بوسیله چند دارو انجام می‌شود. نوع دارویی که برای شما تجویز می‌شود به عوامل متعددی بستگی دارد مانند نوع سرطان، محل اولیه سرطان، شکل سلول‌های سرطانی که زیر میکروسکوپ دیده می‌شوند و اینکه آیا سرطان به نقاط دیگر بدن سرایت کرده است یا نه.
دلایل انجام شیمی‌درمانی
شیمی‌درمانی به دلایل متعددی لازم است:
- درمان قطعی
بسیاری از سرطان‌ها توسط شیمی‌درمانی به تنهایی و یا مجموعه‌ای از جراحی، شیمی‌درمانی و رادیوتراپی بطور قطعی درمان می‌شوند و احتمال عود از آن‌ها گرفته می‌شود.
- درمان کمکی
در بعضی موارد، شیمی‌درمانی بعنوان درمان کمکی داده می‌شود. مثلاً در بعضی موارد که توده سرطان بزرگ و حجیم و در نتیجه غیرقابل جراحی است، می‌توان با کمک شیمی‌درمانی توده را کوچک نمود تا پس از آن جراح بتواند توده سرطانی را از بدن خارج کند.
- درمان تسکینی
گاهی مواقع شیمی‌درمانی برای برطرف کردن علائم آزاردهنده و دردناک سرطان تجویز می‌شود. این امر به خصوص در مورد سرطان‌های پیشرفته و یا غیرقابل درمان صادق است. در این بیماران، شیمی‌درمانی می‌تواند با کنترل علائم ناخوشایند سرطان، کیفیت زندگی را بهبود بخشد.
نحوه عملکرد شیمی‌درمانی
داروهای شیمی‌درمانی از طریق جریان خون به تمام نقاط بدن می‌روند و مانع رشد سلول‌های سرطانی می‌شوند. متأسفانه اغلب داروهای شیمی‌درمانی علاوه بر سلول‌های سرطانی، به سلول‌های سالم بدن هم کمی آسیب می‌رسانند. به همین دلیل است که بسیاری از بیماران در حین درمان دچار ریزش مو و یا کم‌خونی می‌شوند. بسیاری از این عوارض موقتی هستند و با پایان درمان برطرف می‌شوند.
داروهای شیمی‌درمانی معمولاً به صورت تزریق آهسته داخل وریدی (سیاهرگ) تجویز می‌شوند. مدت زمان تزریق بسته به نوع دارو از چند دقیقه تا چند ساعت متغیر است. برای این منظور لازم است یک آنژیوکت (کاتتر عروق محیطی) در یکی از وریدهای یکی از دستان تعبیه شود. گاهی، برای بعضی افراد که شیمی‌درمانی طولانی خواهند داشت، یک پورت (Port) داخل یکی از سیاهرگ‌های قفسه سینه تعبیه می‌شود. اگر دارو از طریق آنژیوکت و از دست تزریق می‌شود، باید مراقب باشید تا آنژیوکت از محل خود جابجا نشود. همچنین در صورت قرمزی، ترشح و یا درد بیش از اندازه محل آنژیوکت، فوراً به پرستار اطلاع دهید.
به غیر از تزریق وریدی، بعضی داروهای شیمی‌درمانی ممکن است به طریق زیر به بیمار داده شوند:
- قرص خوراکی
- تزریق عضلانی
- تزریق زیرپوستی
- تزریق به داخل نخاع
- بصورت پماد
- تزریق مستقیم داخل تومور سرطانی
تصمیم‌گیری راجع به نحوه تجویز دارو به نوع سرطان بستگی دارد و در هر نوع سرطانی نمی‌توان از تمام این روش‌ها استفاده کرد.
مدت و محل انجام شیمی‌درمانی
داروهای شيمی‌درمانی به صورت دوره‌ای در فواصل 4-3 هفته يك بار تزريق می‌شوند. اين فاصله زمانی به سلول‌های طبيعی بدن فرصت می‌دهد تا صدمات وارده را جبران كنند. در مجموع كل دوره‌های شيمی‌درمانی معمولاً بین 4 تا 8 ماه طول خواهد كشيد. دقت داشته باشید که تزریق داروهای شیمی‌درمانی یک کار تخصصی است که باید در مراکز معتبر و توسط پرستاران ورزیده و آموزش دیده انجام شود، زیرا هر گونه اشتباه و اشکالی می‌تواند باعث ایجاد صدماتی برای بیمار شود.
داروهايی كه در درمان سرطان استفاده می‌شوند، چند گروه هستند:
- برخی از آن‌ها رشد سلول‌های سرطانی را متوقف می‌كنند.
- برخی دیگر مانع از تكثير سلول‌های سرطانی می‌شوند.
- دسته‌ای ديگر از داروها به پروتئين های سطح سلول‌های سرطانی متصل شده و به عبارت ديگر اين سلول‌ها را علامت‌دار می‌كنند تا سيستم ايمنی بدن بتواند آن‌ها را شناسايی و تخريب كند.
نوع داروهای شيمی‌درمانی توسط پزشك، بیمار یا متخصص انكولوژي (سرطان شناس) تعيين می‌شود و بر اساس خصوصيات غده سرطانی، ميزان پيشرفت بيماری، مرحله‌ی بيماری و وضعيت سلامتی بيمار می‌تواند متفاوت باشد. نکته قابل توجه این است که بیمار هرگز نبايد درمان خود را با ساير بيماران مقايسه كند زيرا سير بيماری و در نتيجه درمان آن، در هر بيمار با ديگری متفاوت است. به عنوان مثال يك بيمار جوان و سالم می‌تواند داروهای قوی‌تری را تحمل كند. طبيعی است كه هر قدر داروی انتخاب شده قوی‌تر باشد، عوارض جانبی آن نيز بيشتر است. در مقابل فرد مسنی كه بيماری‌های زمينه‌ای متعدد دارد، ممكن است نتواند اين داروها را به راحتی تحمل كند.
پزشكان اغلب تركيبی از چند دارو را مورد استفاده قرار می‌دهند زيرا تجربه نشان داده است كه تركيب داروها نتايج بهتری را ايجاد می‌كند. همچنين با استفاده از چند دارو احتمال ايجاد مقاومت در سلول‌های سرطانی نسبت به هر يك از داروها كم‌تر می‌شود. جهت کم کردن عوارض شیمی‌درمانی برخي داروهای كمكی وجود دارند كه به عنوان مكمل شيمی‌درمانی استفاده می‌شوند. اگر چه اين داروها جزو داروهای شيمی‌درمانی نيستند و اثري بر سلول‌های سرطانی ندارند، اما بخشی از درمان به حساب می‌آیند.
عوارض احتمالی
در ابتدای شروع درمان ممکن است کمی درد در محل تزریق داشته باشید. این درد به سرعت و در طی چند ثانیه برطرف می‌شود. اگر این درد طول کشید و یا احساس کردید که داروها به زیر پوستتان نشت کرده است، و یا احساس گرمی و قرمزی در محل تزریق داشتید، فوراً به پرستار اطلاع دهید. بعد از برطرف شدن درد خفیف اولیه، تجویز دارو بدون درد است.
افراد مختلف حالات مختلفی را هنگام دریافت داروی شیمی‌درمانی تجربه خواهند کرد. به طور کلی، این حالات بستگی به نوع سرطان و میزان پیشرفته بودن آن، نوع داروی شیمی‌درمانی، روحیه بیمار و میزان سلامت جسمی و روانی بیمار قبل از شروع درمان دارد.
شایع‌ترین حسی که اغلب بیماران آن را تجربه خواهند کرد احساس خستگی و فقدان انرژی است که به منظور راحتی بیشتر می‌توانید از خانواده و یا دوستان و اطرافیانتان بخواهید به منظور رساندن و برگرداندن شما تا محل انجام شیمی‌درمانی، به شما کمک کنند. همچنین بهتر است در روزهای ابتدایی شروع درمان استراحت بیشتری داشته باشید.
عوارض شیمی‌درمانی در زمان انجام دوره درمان ایجاد می‌گردد و با اتمام درمان، پس از مدتی بهبود می‌یابند. برخی از این عوارض عبارتند از:
- ریزش مو
اگر چه ريزش مو موجب درد يا صدمه جسمی نمی‌شود، اما از آنجا كه بیماران احساس می‌كنند که زيبايی و وجاهت خود را از دست داده‌اند باعث استرس روانی زياد برای بانوان می‌شود. اين مسئله معمولاً 5/1 تا 3 هفته پس از شروع درمان آغاز می‌شود و به تدریج منجر به ريختن كامل تمام موهای بدن می‌شود. رشد موها پس از اتمام دوره درمان به همان سلامت و ضخامت اوليه شروع می‌شود؛ اگر چه گاه نرمی يا زبری آن تغيير می‌كند.
- آسیب به سلول‌های پوشش دهنده دستگاه گوارش و ایجاد عوارضی مانند: تهوع و استفراغ، زخم‌های دهانی، افزايش وزن، اسهال، یبوست، بی‌اشتهایی و …
- کاهش سلول‌های خونی و ایجاد عوارضی مانند: خستگی و ضعف، عفونت، کرختی یا سوزش در دست و پا و خونریزی و …
- مشکلات قاعدگی در زنان و ایجاد عوارضی مانند: گرگرفتگی، نازایی، یائسگی و …
فردی که تحت درمان با شیمی‌درمانی قرار دارد، لازم است رژیم غذایی خود را به صورت زیر برنامه‌ریزی نماید:
- برای پيشگيری از حالت تهوع و استفراغ لازم است دو ساعت قبل از شيمی‌درمانی و بعد از شيمی‌درمانی غذايی مصرف نشود.
- بهتر است اولين مواد غذايی مصرفی بعد از شيمی‌درمانی شامل مايعاتی از قبيل آب کمپوت، شير، چای سرد و عسل باشد.
- در صورتی که تهوع با هيچ موردی بهتر نشد 3-2 ساعت قبل از شيمی‌درمانی يک وعده غذای کامل صرف کرده و بقيه شبانه روز را غذاي ملايم و سبک ميل نماييد.
- براي کاهش حالت تهوع لازم است دريافت غذای کافی و مقوی را افزایش داده و در کنار آن، استراحت وخواب مناسب و کافی، تمرين و فعاليت بدنی، تغيير ذهنيت بوسيله مطالعه، ديدن تلويزيون، صحبت‌های خودمانی و … را داشته باشيد.
- بعد از اتمام هر جلسه شيمی‌درمانی مايعات فراوان ميل کنيد تا با دفع زیاد ادرار عوارض داروها کاهش يابد. حداقل ميزان دريافت مايعات 10 ليوان در شبانه روز باشد. انواع آب ميوه و دوغ نوشیدنی‌های مناسبی محسوب می‌شوند.
- مصرف انواع نان و غلات به خصوص به شکل سبوس‌دار مانند نان سنگک و بربری توصیه می‌شود. این گروه از موادغذایی منابع خوبی از کربوهیدرات‌های مرکب، ویتامین‌ها، املاح و فیبر هستند.
- به مصرف میوه‌ها و سبزی‌ها اهمیت بدهید. سبزی‌ها، میوه‌های خام یا پخته و انواع آب میوه طبیعی، تأمین کننده ویتامین‌ها، املاح و فیبر مورد نیاز بدن می‌باشند.
- در مصرف چربی، نمک، شکر، سوسیس، کالباس و ترشیجات زیاده‌روی نکنید.
- از فرآورده‌های لبنی کم چرب و از گوشت بدون چربی و مرغ پوست گرفته در قطعات کوچک استفاده کنید.
- از روش‌های پخت کم چرب مانند آب‌پز، بخارپز و کباب کردن استفاده کنید.
- هفته‌ای ۲ تا ۳ وعده حبوبات را در برنامه غذایی‌تان بگنجانید.
- از روغن زیتون، روغن بذر کتان و روغن کانولا برای طبخ غذاهایتان استفاده کنید.
- میوه‌ها و مغزهای خام را در وعده صبحانه هم داشته باشید.
- همراه چای و نوشیدنی‌های خود، یک تکه کوچک شکلات تلخ هم بخورید.
- میوه‌های خشک را در میان وعده‌هایتان داشته باشید.
- تا حد امکان، ماهی، میگو، گوشت بوقلمون، شترمرغ و سینه مرغ را جایگزین گوشت قرمز کنید.
فعالیت
بسیاری از بیماران قادر هستند هنگام شیمی‌درمانی به فعالیت عادی روزانه و شغلی خود بپردازند. این امر بستگی به نوع سرطان و میزان پیشرفته بودن آن، نوع داروی دریافتی و همچنین نوع شغل شما دارد. افرادی که دارای مشاغل سنگین (نیازمند فعالیت بدنی زیاد) هستند بهتر است هنگام درمان کار نکنند (و یا حدالامکان به صورت پاره وقت کار کنند). در مورد شغل‌های سبک‌تر (مثلا فروشندگی) بسیاری از بیماران مشکلی برای ادامه کار نخواهند داشت.
در برخی مورد پزشکتان ممکن است برای جلوگیری از یکسری عوارض و به خصوص عفونت، شما را از رفتن به محل کار برای مدت کوتاهی منع کند. حتماً توصیه پزشکتان را جدی بگیرید.
در زمانی که تحت درمان با شیمی‌درمانی قرار دارید فعالیت خود را به صورت زیر برنامه‌ریزی نمائید:
- تقريبا به مدت 2 ساعت بعد از شيمی‌درمانی به صورت خوابيده و نيمه نشسته استراحت کنيد و سپس از جای خود بلند شويد . ابتدا بنشينيد و پاهای خود را از تخت آويزان كنيد اگر سرگيجه نداشتيد از تخت خارج شويد.
- استراحت بعد از غذا می‌تواند كمك موثری در کاهش تهوع و استفراغ داشته باشد. استراحت بايد روی صندلی و در حالت نشسته باشد و تا دو ساعت بعد از غذا از دراز كشيدن خودداری كنيد.
- ورزش منظم به افزایش اشتها کمک می‌کند. با پزشک خود در مورد نوع ورزش مناسب خود مشورت کنید.
- در صورت اجازه پزشک پس از بهبودی می‌توانید ابتدا ورزش‌های سبک انجام دهید.
- از انجام ورزش‌های سنگین و ورزش‌هایی که موجب آسیب به بدن و ایجاد عفونت می‌گردد، اجتناب نمایید.
مراقبت و مصرف دارو
- در صورت استفاده از داروهاي خوراکی شيمی‌درمانی آن‌ها را به همراه شير و يا شربت آنتی اسيد مصرف کنيد.
- داروهای شيمی‌درمانی خود را در منزل حتما در يخچال نگهداری کنيد.
- داروها را به طور مرتب و به موقع مصرف نماييد.
- آزمايشات خود را به طور مرتب انجام دهيد و پاسخ آن‌ها را نگهداری نماييد.
- محل تزريق آمپول‌های شيمی‌درمانی را از هرگونه آسيب محفوظ داريد.
- در صورت ایجاد درد، ترشح چرکی و تورم در محل تزریق دارو به پزشک مراجعه نمایید.
- در زمان شيمي‌درماني از قرص آسپرين و گروه ساليسيلات‌ها و ايندومتاسين، مفناميک اسيد، بروفن، ديکلوفناک، پيروکسيکام استفاده نکنید مگر با دستور پزشک معالج.
- داروهای بدون نسخه، داروهايی هستند که برای تهیه آن‌ها از داروخانه نیازی به نسخه پزشک نمی‌باشد، مانند استامینوفن، قرص سرماخوردگی، شربت سرفه، داروهای معمولی ضد اسید معده و نفخ و غیره. اکثر این داروها هیچ تداخلی با درمان ندارند ولی بهتر است در هر صورت قبل از مصرف این داروها از پزشکتان راهنمایی بخواهید.
- بعضی از مواد مکمل غذایی و ویتامین‌ها با درمان تداخل دارند، لذا از مصرف خودسرانه آن‌ها خودداری کنید. در مورد نیاز به استفاده از این مواد حتما با پزشکتان مشورت کنید.
در چه شرایطی به پزشک مراجعه نمایید؟
در صورت مشاهده هر يك از علائم زیر در زمان انجام شیمی‌درمانی، سريعاً به پزشك معالج مراجعه نمایید و خودسرانه هيچ دارويی مصرف نكنيد.
- تب و لرز
- سرفه و گلودرد شديد
- قرمزی
- قرمزی و تورم و درد در اطراف زخم
- خارش، سوزش و ترشح غير معمول از نواحی تناسلی
- عرق كردن زياد در شب يا هنگام خواب
- اسهال شديد
- سوزش و درد موقع ادرار
- ایجاد دانه‌های سفيد رنگ در مخاط دهان
- در زمان‌های تعیین شده توسط پزشک جهت بررسی نتایج شیمی‌درمانی
در طی و بعد از درمان سرطان، افراد ممکن است یک دارو یا بیشتر برای مصرف در خانه داشته باشند. این داروها شامل داروهایی می‌باشند که برای درمان سرطان یا رهایی از عوارض جانبی، مانند درد، و غبره می‌باشند به خاطر اینکه این داروها قوی هستند و اگر توسط فرد دیگری به جز بیمار مصرف شوند می‌توانند بسیار مضر باشند. بنابراین بسیار مهم است که هر بیمار و مراقبان از امن‌ترین روش برای حفظ، نگهداری و انهدام داروهای خاص مورد استفاده در طی درمان سرطان مطلع باشند.
نکات کلی:
- همه داروهای خود را دسته‌بندی و نگهداری کنید. داروهای خود را در مکان متفاوت از داروهای دیگر اعضای خانواده مانند طبقه دیگر یا در کابینت نگهداری کنید.
- نسخه‌های خود یا دستور مصرف داروها را در مکان خشک و خنک و دور از دسترس اطفال یا حیوانات خانگی نگه دارید. تا بتوانید همیشه بر چسب آن را بخوانید و مطمئن شوید که داروی صحیح را مصرف می‌کنید.
- داروهای خود را در ظرف در دار نگه دارید همیشه در آن را محکم نگه دارید.
- برگه‌های اطلاعاتی را که در مورد داروهای مصرفی خود از داروساز می‌گیرید را نگهداری نمایید. این منابع مفید می‌توانند در مورد زمان و چگونگی مصرف دارو و هر گونه عارضه جانبی بالقوه که ممکن است تجربه کنید را یادآوری کند.
نگهداری داروهای ضد درد
افرادی که بیماری سرطان برایشان تشخیص داده می‌شود اغلب درد را تجربه می‌کنند که ممکن است ناشی از خود بیماری سرطان باشد یا عوارض جانبی از درمان سرطان باشد. در نتیجه مدیریت و درمان درد قسمت مهمی از طرح کلی درمان سرطان باشد. درمان که ممکن است شامل استفاده از داروهای ضددرد باشد برای برخی افراد با درد متوسط تا شدید ممکن است مخدر نسخه شود.
در حالی که این داروها در رهایی از درد ناشی از سرطان موثر هستند. مخدرها اگر چه به طور اتفاقی توسط سایر اعضای خانواده یا حیوان خانگی بلعیده شوند، خطرناک می‌باشند به علاوه افرادی که سو مصرف دارند ممکن است آن‌ها را مصرف نمایند بنابراین مهم است که اقداماتی را برای ذخیره سازی امن این داروهای ضددرد مخدر را بردارید. از جمله:
- همیشه داروهای ضددرد را در جعبه‌ای که درب مقاوم و محکم دارد نگه دارید.
- داروهای ضددرد مخدر را در مکانی که حیوان خانگی، کودک، نوجوان یا غریبه ها ممکن است به آسانی آن را ببینند یا به آن دسترسی پیدا کنند نگه ندارید. داروهای ضد درد مخدر را در مکان های مختلف اطراف منزل رها نکنید.
- با پزشک خود صحبت نمایید که آیا باید داروهای ضد درد خود را در جعبه ایمن که فقط و مراقب به آن دسترسی دارید، نگه دارید کنید.
- اگر برای پچ پوستی نسخه شده است، مطمئن شوید که این پچ پوستی از دسترس دیگران دور می‌باشد. مصرف زیاد بعضی از آن‌ها می‌تواند مشکلات تنفسی شدید را موجب شود و حتی در کودکان، شیرخوران، حیوانات خانگی، بالغین، به ویژه آن‌ها که دارو برای آن‌ها نسخه نشده است موجب مرگ گردد.
- در مورد جزییات داروهای نسخه شده فقط با مراقبان یا افرادی که لازم است مطلع شوند صحبت نمایید.
مدیریت داروهای خوراکی
بسیاری از داروهای شیمی‌درمانی از طریق دهان و خوراکی داده می‌شوند در حالی که مصرف این داروها اغلب راحت می‌باشد چیزهای مهمی هستند که باید رعایت شوند:
- مطمئن شوید که همه داروهای شیمی‌درمانی را در ظرف اصلی خود ذخیره سازی و در مکان امن و دور از سایر داروها نگهداری شده‌اند. همیشه به خاطر داشته باشید که همه داروها نیاز دارند که دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی نگهداری شوند.
- اغلب شیمی‌درمانی خوراکی نیاز است که در دمای اتاق نگهداری شود و از رطوبت زیاد و گرما دور نگه داشته شوند. این بدان معنی است که داروی شیمی‌درمانی نباید در طاقچه پنچره و روشویی و یا در حمام نگه داشته شوند.
- برخی داروهای شیمی‌درمانی شرایط نگهداری خاصی دارند به طور مثال برخی نیاز دارند در یخچال نگهداری شوند.
- اگر از نحوه نگهداری دارو مطمئن نیستید از پزشک یا دارو ساز بپرسید.
- اگر جعبه قرص یا دیگر انواع جعبه سازمان‌دهی دارو استفاده می‌کنید یکی را برای داروی شیمی‌درمانی و یکی را برای دیگر داروها داشته باشید. مطمئن شوید که هر دو جعبه به طور کاملا مشخصی دارای برچسب می‌باشند.
- شماره تلفن مرکز کنترل مسمومیت را برای مواردی که کودک یا دیگر اعضای خانواده به طور اتفاقی دارو را مصرف می‌کنند در دسترس داشته باشید.
دفع داروها
زمانی که نیاز بیشتری به داروها دارید باید تا آن جا که ممکن است به طور ایمن و مطمئن آن‌ها را امحاء کنید. گام اول این است که با پزشک یا داروساز صحبت کنید یا اطلاعاتی که در بروشور ذکر شده است را بخوانید که چگونه هر دارو را به طور مطمئن و امن دفع کنید.
مطالعه نوشته‌های پشت دارو
دستور پشت داروی تجویز شده به افراد این اجازه را می‌دهد که هر گونه داروی تاریخ گذشته یا غیر استاندارد شناسایی شوند تا در صورت نیاز امحا شوند.
دور انداختن دارو
اگر نمی‌توانید داروهایتان را به محل دفع دارو ببرید ممکن است به استثنای داروهای شیمی‌درمانی خوراکی نیاز داشته باشید که آن‌ها را در سطل زباله قرار دهید خیلی مهم است که اقدامات زیر را انجام دهید:
- هیچ گاه نباید داروی شیمی‌درمانی را در سطل زباله رها کنید به طور معمول نباید داروی شیمی‌درمانی اضافی داشته باشید زیرا در مقدار دقیقی که نیاز دارید نسخه می‌شود.
- داروها را در یک ظرف بدون منفذ مانند ظرف پلاستیکی محکم و یا قوطی دردار قرار دهید.
- قرص‌ها، کپسول‌ها را با هم مخلوط نکنید.
- ظرف را بسته‌بندی کنید و مطمئن شوید که آن را در سطل زباله قرار داده‌اید نه در سطل بازیافت.
- اگر مقدار اضافی دارو دارید برای انهدام و دفع صحیح آن را به مرکز درمانی باز گردانید.
