غدد درون ریز، و به طور کلی سیستم درون ریز بدن، از مجموعه‌ای از غده‌های بدون مجرا تشکیل شده است که هورمون‌هایی را تولید کرده و آن‌ها را به سیستم گردش خون ترشح می‌کنند. هورمون‌ها موادی شیمیایی هستند که در جریان خون وجود دارند و فرایندهای قسمت‌های دیگر بدن را کنترل می‌کنند. این هورمون­‌ها تقریباً بر همه سلول‌ها، اندام‌ها و عملکردهای بدن اثر می‌گذارد. سیستم درون ریز در تنظیم وضعیت روانی، رشد، عملکرد بافت‌ها، و متابولیسم و همچنین عملکردهای جنسی و فرایندهای تناسلی بدن، بسیار سودمند است.

عملکرد غدد درون ریز

سیستم غدد درون ریز، در اکثر فرآیندهای بدن نقش دارد. از شروع حرکت دستگاه گوارش گرفته تا جذب و متابولیسم گلوکز و سایر مواد معدنی، هورمون‌ها می‌توانند بر روی ارگان‌های مختلف به روش‌های مختلف تأثیر بگذارند.

وقتی هورمون ترشح می­‌شود، از غدد درون ریز به داخل جریان خون منتقل می‌­شوند تا پیام‌های خود را به سلول­‌های مختلف برسانند. در مسیر رفتن به سمت این سلول‌­ها، پروتئین‌های خاصی به برخی از این هورمون­‌ها می‌­چسبند. این پروتئین­‌ها مقدار هورمونی را که باید با سلول هدف رابطه برقرار کند و روی آن تأثیر بگذارد را کنترل می‌­کنند.

همچنین، سلول‌­های هدف گیرنده­‌هایی دارند که فقط به برخی هورمون­‌های خاص می­‌چسبند و هر هورمون گیرنده‌­های خاص خود را دارد، در نتیجه هر هورمون فقط با سلول‌­های هدف خاص که گیرنده‌های آن هورمون را دارند، وارد رابطه می‌­شود. وقتی هورمون به سلول هدف خود می­‌رسد، به گیرنده­‌های خاص آن سلول می‌­چسبد و دستورالعمل­‌های شیمیایی را به سلول منتقل می‌­کند.

به طور کلی سیستم غدد درون ریز هورمون‌هایی را که وظیفه کنترل روحیه، رشد، متابولیسم، اندام‌ها و تولید مثل را بر عهده دارند تولید می‌کند، نحوه‌ی ترشح هورمون‌ها را کنترل می‌کند، هورمون‌ها را وارد جریان خون می‌کند تا از آن جا به سایر نقاط بدن فرستاده شوند.

بخش‌های مختلف غدد درون ریز

• هیپوفیز
  • غده هیپوفیز مهم­‌ترین بخش سیستم غدد درون ریز به شمار می‌رود و به دو بخش تقسیم می­‌شود: بخش پیشین (قدامی) و بخش پسین (خلفی).
  • بخش پسین یا خلفی غده هیپوفیز، هورمون ضد ادرار (آنتی دیورتیک) را ترشح می­‌کند که با تاثیری که بر کلیه‌ها و دفع ادرار دارد، به حفظ توازن آب بدن کمک می‌کند.
  • هورمون اکسی توسین نیز از بخش پسین ترشح می­‌شود که باعث انقباضات رحم در طی زایمان و نیز ترشح شیر از سینه‌های مادر بعد از زایمان می‌­گردد.
  • بخش پیشین هیپوفیز فعالیت غدد تیروئید، آدرنال و تناسلی را تنظیم می‌­کند.
  • انواع هورمون­­‌هایی که از بخش پیشین هیپوفیز ترشح می‌­شوند شامل: هورمون رشد یا سوماتوتروپین که رشد استخوان‌ها و سایر بافت‌های بدن را تحریک می‌­کند و در استفاده بدن از موادمغذی و معدنی نقش دارد.
  • هورمون پرولاکتین که تولید شیر را در زنان شیرده فعال می‌کند.
  • هورمون تیروتروپین که غده تیروئید را برای تولید هورمون‌های تیروئید تحریک می‌کند.
  • کورتیکوتروپین که غده آدرنال را برای تولید برخی هورمون‌های خاص تحریک می‌کند.
  • غده هیپوفیز همچنین اندورفین نیز ترشح می‌کند. اندورفین‌ها مواد شیمیایی هستند که برای کاهش حساسیت به درد، بر روی سیستم عصبی کار می‌کنند.
  • غده هیپوفیز هورمون‌هایی نیز ترشح می‌کند که به تخمدان‌ها و بیضه‌ها برای تولید هورمون‌های جنسی پیام می‌فرستند.
  • این غده تخمک گذاری و چرخه قاعدگی را نیز در زنان کنترل می‌کند.

• هیپوتالاموس
  • هیپوتالاموس، مجموعه‌ای­ از سلول‌­های خاص می‌­باشد که در بخش پایینی مرکز مغز واقع شده است و اصلی‌ترین رابط بین سیستم غدد درون ریز و سیستم عصبی به شمار می‌­رود.
  • سلول­‌های عصبی موجود در هیپوتالاموس، با تولید مواد شیمیایی که تولید و ترشح هورمون‌ها را یا تشدید یا متوقف می‌‍­کنند، غده هیپوفیز را کنترل می‌­کند.

• پینه آل
  • غده پینه آل در عمق مغز قرار دارد. کارکرد دقیق آن هنوز مشخیص نیست.
  • البته معلوم شده است که این غده هورمونی به نام ملاتونین را ترشح می‌کند که گمان می‌رود با چرخه روزانه خواب و بیداری مرتبط باشد.
  • نام دیگر آن غده صنوبری است. نام‌های دیگری چون چشم سوم و غده کاجی و غده اپی فیز نیز دارد.
• تیروئید
  • تیروئید که در بخش جلویی گردن قرار دارد، شبیه به یک پاپیون یا پروانه است که هورمون­‌های تیروئید، تیروکسین و تری یدوتیرونین را تولید می­‌کند. این هورمون‌ها متابولیسم و سوخت و ساز بدن را تنظیم می‌کنند. هرچه میزان هورمون­‌های تیروئید در جریان خون بالا رود، سرعت ایجاد واکنش‌­های شیمیایی نیز در بدن بیشتر می­‌شود.
  • هورمون­‌های تیروئید همچنین نقش مهمی در رشد استخوان­‌ها، مغز و سیستم عصبی در کودکان دارند. برخی از سلول‌های تیرویید، هورمون کلسی تونین را ترشح می‌کنند که غلظت خونی کلسیم را کاهش می‌دهد.
  • تولید و آزادسازی هورمون­‌های تیروئید توسط تیروتروپین کنترل می­‌شود که آن نیز به نوبه خود توسط غده هیپوفیز ترشح می­‌شود.

• پاراتیروئید

چهار غده پاراتیرویید واقع در پشت تیرویید هورمونی را تولید می‌کنند که غلظت خونی کلسیم و فسفات را تنظیم می‌کند. کلسیم برای سلامت استخوان‌ها حیاتی است و به همراه فسفات، نقش مهمی را در کارکرد عصب و عضله ایفا می‌کند.

• غدد فوق کلیوی یا آدرنال
  • غدد فوق کلیوی یا غده‌های آدرنال یک جفت غده درون‌ریز هستند که هر کدام بر روی کلیه‌ها قرار دارند. هر غده از دو بخش قشر و مغز یا مدولا تشکیل شده است که هر کدام از این دو بخش هورمون‌های جداگانه‌ای ترشح می­‌کند.
  • قشر، هورمون‌های کورتیکواستروییدی یا کورتونی (که در کمک به تنظیم غلظت خونی نمک و قند نقش دارند) و مقادیر کم هورمون‌های جنسی مردانه (که ایجاد برخی از مشخصات جنسی مردانه را تحریک می‌کنند) را تولید می‌کند.
  • مدولا، اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نورآدرنالین)، را ترشح می‌کند که در پاسخ به استرس (واکنشی که «پاسخ جنگ و گریز» نام دارد)، ضربان قلب و خونرسانی به عضلات را افزایش می‌دهند.

• لوزالمعده یا پانکراس
  • لوزالمعده پشت معده قرار دارد. لوزالمعده مایعات گوارش كننده‌­ای تولید می­‌كند كه به تجزیه غذا كمك می­‌كنند.
  • همچنین هورمون­‌های انسولین و گلوكاگون را ترشح می­‌كند كه نقش مهمی را در تنظیم سطح گلوكز خون (قندی كه منبع اصلی انرژی بدن به شمار می‌­رود) ایفا می‌كنند.

• تخمدان­‌ها

تخمدان‌­ها در دو طرف رحم قرار گرفته‌­اند. آن‌ها تخمك‌­ها را آزاد می­‌كنند و هورمون­‌های جنسی زنانه یعنی پروژسترون و استروژن را می­‌سازند كه چرخه قاعدگی را تنظیم می‌كنند. استروژن همچنین باعث ایجاد برخی از مشخصات جنسی زنانه از جمله رشد پستان‌ها می‌­شود.

• بیضه­‌ها

بیضه­‌ها در كیسه‌ای از پوست و عضلات به نام كیسه بیضه (اسكروتوم) قرار دارند. آن‌ها تولید اسپرم و ترشح هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون را برعهده دارند. این هورمون مسئول شروع بلوغ و ایجاد مشخصات جنسی ثانویه مردانه از جمله موی صورت است.