سل نوعی عفونت خطرناک است که بیشتر بر روی ریه‌ها اثر می‌گذارد و باکتری عامل این بیماری از طریق قطره‌های کوچکی که با سرفه یا عطسه در هوا پراکنده شده‌اند، از یک فرد به دیگری سرایت می‌کند.

انواع متفاوتی از سل در برابر داروهای درمانی مقاوم هستند و افرادی که مبتلا به سل فعال هستند، باید چند نوع دارو را در طی چندین ماه مصرف کنند تا عفونت ریشه‌کن شود و از بروز مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک پیشگیری شود.

علائم و نشانه‌ها

اگر چه بدن به باکتری عامل سل پناه می‌دهد ولی سیستم ‌ایمنی معمولاً از بروز بیماری پیشگیری می‌کند. به همین دلیل پزشکان تفاوتی میان این دو مورد قائل هستند:

• سل نهفته

در این حالت فرد به عفونت سل مبتلا می‌شود ولی باکتری در بدن غیرفعال بوده و هیچ علائمی‌ ندارد. به این نوع از سل، سل غیرفعال یا عفونت سل هم می‌گویند و مسری نیست. ولی می‌تواند فعال شود، بنابراین فرد مبتلا به نوع نهفته سل باید تحت درمان قرار گیرد تا شیوع این بیماری کنترل شود.

• سل فعال

این حالت فرد را بیمار کرده و به دیگران هم سرایت می‌کند. این بیماری می‌تواند در طی چندین هفته پس از عفونت با ویروس سل آغاز شود و یا چندین سال بعد بروز کند.

نشانه‌های سل فعال عبارتند از:

• سرفه‌ای که بیش از 3 تا 4 ماه ادامه پیدا کند.
• سرفه با خون

• درد قفسه‌سینه و یا درد به هنگام تنفس یا سرفه
• کاهش وزن غیرارادی
• خستگی
• تب
• تعریق شبانه
• لرز
• از دست دادن اشتها

سل می‌تواند سایر بخش‌های بدن مانند کلیه، ستون فقرات و مغز را نیز دچار کند. در حالتی که سل در خارج از ریه‌ها بروز کند، نشانه‌ها با توجه به اندام مورد نظر متفاوت خواهند بود. به عنوان مثال سل ستون فقرات باعث نشانه‌هایی مانند درد پشت و سل کلیه باعث بروز خون در ادرار می‌شود.

علل شایع

میزان ابتلا به این بیماری، به دلیل شیوع ویروس اچ.آی.وی (HIV) به عنوان عامل ایدز، افزایش یافته است. عفونت با این ویروس سیستم‌ایمنی را سرکوب کرده و مبارزه با باکتری عامل سل را برای بدن دشوار می‌سازد. در نتیجه افراد مبتلا به ایدز در مقایسه با سایرین به میزان خیلی بیشتری در معرض ابتلا به سل و یا تبدیل نوع نهفته سل به نوع فعال آن می‌باشند.

سل مقاوم در برابر دارو

سل هنوز به عنوان یک بیماری کشنده شناخته می‌شود و این دلیل افزایش تعداد انواع مقاوم این بیماری در برابر داروهاست. از آنجایی‌که اولین آنتی‌بیوتیک‌ها برای مبارزه با سل بیش از 60 سال پیش مورد استفاده قرار گرفتند، برخی از میکروب‌های سل نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده و با وجود داروها توانایی زنده ماندن را دارند.

سل مقاوم به دارو به این صورت می‌باشد که یک آنتی‌بیوتیک نتواند تمام باکتری‌های موجود در بدن را از بین ببرد. باکتری‌های زنده‌مانده نسبت به آن داروی خاص و اغلب آنتی‌بیوتیک‌های دیگر نیز مقاوم می‌شوند.

عوامل تشدیدکننده خطر

هرکسی ممکن‌ است به این بیماری مبتلا شود ولی عوامل مشخصی احتمال ابتلا به سل را افزایش می‌دهند، مانند:

سیستم‌ایمنی ضعیف

سیستم‌ایمنی قوی اغلب می‌تواند به خوبی با باکتری سل مبارزه نماید ولی در صورتی که مقاومت بدن کم باشد، نمی‌تواند به خوبی با این باکتری‌ها مبارزه کند. تعدادی از داروها و بیماری‌ها می‌توانند سیستم‌ایمنی را تضعیف کنند، مانند:

• ایدز
• دیابت
• بیماری‌های کلیوی شدید
• سرطان‌های خاص
• درمان سرطان مانند شیمی‌درمانی
• داروهای درمانی مصرفی برای پیشگیری از پس زدن یک اندام پیوند ‌زده ‌شده
• تعدادی از داروهای درمانی آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و پسوریازیس
• سوءتغذیه
• سن خیلی پایین و یا خیلی بالا
• سفر به مکان‌های خاص و یا اقامت در آن‌ها

فقر و سوءمصرف مواد

• کمبود مراقبت‌های پزشکی

درصورتی‌که درآمد افراد ناکافی یا متغیر باشد، در مناطق دورافتاده‌ای زندگی کنند و بی سرپناه باشند، احتمالاً دسترسی مناسبی به مراقبت‌های پزشکی نخواهند داشت که برای تشخیص و درمان سل ضروری می‌باشد.

• سوءمصرف مواد

مصرف مواد داخل وریدی و یا سوءمصرف الکل، سیستم‌ایمنی را تضعیف می‌کند و افراد را بیشتر در معرض ابتلا به سل قرار می‌دهد.

• مصرف دخانیات

مصرف دخانیات به میزان زیادی احتمال ابتلا به بیماری سل و مخاطرات شدید ناشی از آن را افزایش می‌دهد.

محل زندگی یا کار

• محل کار

ارتباط منظم با افراد بیمار می‌تواند افراد را در معرض ابتلا به بیماری سل قرار دهد. استفاده از ماسک و شست وشوی منظم دست‌ها به میزان زیادی این خطر را کاهش می‌دهد.

• زندگی یا کار در مراکز مراقبت و نگهداری افراد

افرادی که در زندان، مراکز مهاجرتی و یا خانه‌های سالمندان زندگی می‌کنند، به میزان بیشتری در معرض ابتلا به سل هستند که به دلیل جمعیت بالا و تهویه نامناسب این مکان‌ها است.

• زندگی در پناهگاه یا اردوگاه پناهندگان

پناهندگان به میزان زیادی در معرض ابتلا به عفونت سل می‌باشند که به دلیل تغذیه نامناسب، وضعیت وخیم سلامتی و زندگی در محیط‌های شلوغ و شرایط غیربهداشتی می‌باشد.

عوارض احتمالی

سل در صورتی که درمان نشود، خطرناک خواهد بود و انواع فعال درمان‌نشده‌ی سل بر ریه‌ها اثر می‌گذارند و می‌توانند از طریق جریان خون به سایر بخش‌های بدن سرایت پیدا کند. انواع پیامد‌های سل عبارتند از:

• درد ستون فقرات: درد پشت و گرفتگی آن از پیامدهای معمول سل می‌باشد.
• آسیب دیدگی مفصل: آرتریت سلی بر باسن و زانو اثر می‌گذارد.
• التهاب غشای پوشاننده‌ی مغز یا مننژیت: این حالت خود موجب بروز سردرد‌های بدون وقفه و طولانی‌مدت می‌شود که تا چندین هفته ادامه می‌یابد. احتمال بروز تغییرات روحی هم وجود دارد.
• مشکلات کلیوی یا کبدی: کبد و کلیه به دفع مواد زائد و ناخالصی‌ها از خون کمک می‌کنند. درصورتی که سل بر کبد و کلیه اثر بگذارد، این فعالیت‌ها را مختل می‌کنند.

 

• اختلالات قلب : به ندرت سل می‌تواند بافت‌های اطراف قلب را عفونی سازد ولی در این صورت موجب بروز التهاب و انباشتگی مایعات می‌شود که با توانایی قلب در پمپاژ مناسب تداخل ایجاد می‌کند. به این حالت تامپوناد قلبی می‌گویند که می‌تواند خطرناک باشد.

تشخیص

پزشک در طی معاینه فیزیکی، احتمال تورم گره‌های لنفاوی را بررسی کرده و درحالی که فرد نفس می‌کشد، با یک گوشی طبی به صدای ریه‌ها گوش می‌دهد.

بهترین ابزار موجود برای تشخیص این بیماری، نوعی آزمایش ساده پوستی به نام تست توبرکولین یا تست مانتو است، اگر چه از آزمایش خون بیشتر استفاده می‌شود. میزان کمی ‌از آنتی‌ژن توبرکلوزیس (باکتری ایجادکننده سل) به نام PPD را در داخل پوست ناحیه ساعد تزریق می‌شود و فرد فقط کمی ‌حس سوزش ناشی از فرو رفتن سوزن را خواهد داشت. واکنش در مقابل این تزریق، نشانه تماس با میکروب سل است.

پزشک در طی 2 تا 3 روز احتمال تورم ساعد در ناحیه تزریق را بررسی می‌کند. در صورتی که توده‌ سفت، قرمز و برآمده‌ای در آن ناحیه به‌وجود آید، احتمالاً فرد به عفونت سل مبتلا شده است. میزان این برآمدگی نشان‌دهنده‌ی میزان اهمیت نتایج این آزمایش است. 24 تا 72 ساعت پس از تزریق نباید موضع را خاراند و از تماس با آب جلوگیری شود.

آزمایش پوستی سل همیشه درست نیست و گاهی اوقات نتایج این آزمایش در افراد مبتلا به سل منفی است و بالعکس.

در بیشتر موارد، نتایج آزمایش‌های کودکان و سالمندان و افراد مبتلا به ایدز به اشتباه منفی می‌شود و این افراد گاهی اوقات پاسخ مناسبی به آزمایش پوستی نمی‌دهند. این مورد برای افرادی که به این عفونت مبتلا شده‌اند ولی سیستم‌ایمنی آن‌ها به باکتری واکنش نشان نداده است، هم صدق می‌کند.

آزمایش خون

از آزمایش خون به منظور تأیید و یا تعیین سل فعال یا نهفته استفاده می‌شود. در این آزمایش از تکنولوژی‌های پیچیده برای سنجش واکنش سیستم‌ایمنی به باکتری سل استفاده می‌شود.

روش‌های تصویربرداری

درصورتی که پاسخ آزمایش پوستی مثبت باشد، پزشک از سی.تی.اسکن و تصویربرداری از قفسه‌سینه با اشعه ایکس استفاده می‌کند. در این آزمایش‌ها ممکن ‌است نقاط سفید رنگی در ریه‌ها دیده شود که در آن‌جا سیستم‌ایمنی باکتری را در برگرفته است و یا ممکن ‌است تغییراتی را در ریه‌ها نشان دهد که به دلیل سل فعال بوجود آمده است. سی.تی.اسکن در مقایسه با اشعه ایکس می‌تواند جزئیات بیشتری را نشان دهد.

آزمایش خلط

در صورتی که تصویربرداری با اشعه ایکس نشان‌دهنده‌ی سل باشد، پزشک نمونه‌هایی از خلط و یا مایعی که با سرفه به سمت دهان می‌آید را برمی‌دارد و سپس احتمال وجود باکتری سل را در آن‎‌ها بررسی می‌کند.

البته از این آزمایش به منظور تشخیص انواع مقاوم باکتری‌ها در برابر داروهای درمانی سل هم استفاده می‌شود. این کار به پزشک کمک می‌کند تا بهترین داروها را برای درمان انتخاب نماید. حدود 4 تا 8 هفته طول می‌کشد تا این آزمایش‌ها تکمیل شوند.

درمان

دارو درمانی، مهمترین روش درمان سل است ولی درمان سل به نسبت سایر انواع عفونت‌های باکتریایی به مدت زمان بیشتری نیاز دارد.

در صورتی که فردی به سل مبتلا باشد، باید حداقل به مدت 6 تا 9 ماه از آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده کند و انواع داروهای مصرفی و مدت زمان درمان با توجه به سن و وضعیت سلامتی فرد و مقاومت در برابر داروها و محل عفونت در بدن، متفاوت خواهد بود.

درمان کوتاه‌مدت به همراه داروهای ترکیبی می‌تواند از تغییر حالت سل نهفته به فعال پیشگیری نماید. درصورتی که مدت درمان کوتاه‌تر باشد، فرد با احتمال خیلی بیشتری تمام داروهای خود را مصرف می‌کند و احتمال بروز عوارض جانبی کاهش می‌یابد.

در صورتی که فرد به سل نهفته مبتلا باشد، ممکن‌است نیاز باشد که فقط از یک نوع از داروهای درمانی سل استفاده کند و سل فعال به خصوص انواع مقاوم آن در برابر داروها، به چندین دارو در یک زمان نیاز دارد.

عوارض جانبی داروها

عوارض جانبی جدی این بیماری خیلی شایع نیستند ولی در صورت بروز می‌توانند خطرناک باشند. تمام داروهای درمانی سل می‌توانند برای کبد سمی ‌باشند. درهنگام مصرف این داروها، درصورتی که علائم زیر بروز کرد، توصیه می‌شود به پزشک اطلاع داده شود:

• تهوع یا استفراغ
• از دست دادن اشتها
• زردی پوست یا یرقان
• تیرگی ادرار
• تبی که بیش از 3 تا 4 روز ادامه می‌یابد و هیچ دلیل مشخصی ندارد.

ضرورت تکمیل درمان

پس از چندین هفته از شروع دارودرمانی، بیماری دیگر مسری نخواهد بود و حال فرد خیلی بهتر می‌شود. ممکن‌است فرد وسوسه شود که مصرف داروهای درمانی سل را قطع کند ولی اتمام داروها و مصرف آن‌ها مطابق با دستور پزشک، بسیاری ضروری می‌باشد. قطع زود هنگام داروها و یا مصرف نامنظم آن‌ها باعث می‌شود تا باکتری‌های زنده در برابر داروها مقاوم شوند و نوعی از سل بروز کند که درمان دشوارتری دارد و خطرناک‌تر است.

به منظور کمک به این افراد در پیگیری درمان خود، برنامه‌ای به نام درمان با نظارت مستقیم پیشنهاد می‌شود. در این رویکرد، پزشک داروهای مصرفی را مدیریت کرده، بنابراین فرد بیمار نیازی ندارد که زمان مصرف و موارد مرتبط با آن را خودش بیاد آورد.

پیشگیری

درصورتی که جواب آزمایش برای سل نهفته مثبت باشد، پزشک از فرد می‌خواهد تا داروهایی مصرف کند که از بروز نوع فعال سل پیشگیری می‌کند. تنها نوع مسری سل همان نوع فعال و تأثیرگذار بر ریه‌هاست. بنابراین در صورتی که فرد از تغییر نوع بیماری خود به حالت فعال پیشگیری نمایید، موجب سرایت سل به اطرافیان خود نخواهد شد.