سلامتی چیست؟

سلامتی بی‌تردید مهم‌ترین جنبه زندگی است و شرطی ضروری برای ایفای نقش‌های اجتماعی است و انسان‌ها در صورتی می‌توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس كنند و هم جامعه آن‌ها را سالم بداند. طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، سلامتی حالت رفاه كامل روانی، جسمی، اجتماعی و معنوی است و فقط فقدان بیماری یا نقص عضو نیست.

در واقع سلامتی موضوعی چند بعدی است که ابعاد آن، جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی می‌باشد. ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یكدیگر اثر كرده و تحت تأثیر یكدیگر قرار دارند. از این‌رو، اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی توجه داشته باشد.

ابعاد سلامتی

• بعد جسمی

معمول‌ترین بعد سلامتی، سلامت جسمی است که نتجه عملکرد درست اعضا بدن می‌باشد. به عبارت دیگر عملکرد مناسب سلول‌ها، اعضا بدن و هماهنگی آن‌ها با هم نشانه سلامت جسمی است. بعضی از مهم‌ترین نشانه‌های سلامت جسمی عبارت است از:

ظاهر خوب و طبیعی، وزن مناسب، اشتهای کافی، اجابت مزاج منظم، اندام مناسب، حرکات بدنی هماهنگ، طبیعی بودن نبض و فشارخون، افزایش مناسب وزن در سنین رشد و وزن نسبتاً ثابت در سنین بالاتر و …

• بعد روانی

بدیهی است سنجش سلامت روانی نسبت به سلامت جسمی مشکل‌تر خواهد بود. در اینجا تنها نداشتن بیماری روانی مد نظر نیست بلکه قدرت تطابق با شرایط محیطی، داشتن عکس‌العمل مناسب در برابر مشکلات و حوادث زندگی جنبه مهمی از سلامت روانی را تشکیل می‌دهد. بعضی از مهم‌ترین نشانه‌های سلامت روانی عبارت است از:

سازگاری فرد با خودش و دیگران، قضاوت نسبتاً صحیح در برخورد با مسائل، داشتن روحیه انتقادپذیری و داشتن عملکرد مناسب در برخوردار با مشکلات.

• بعد اجتماعی

سلامت اجتماعی در واقع همان ارزیابی‌ها و نگرش‌های مثبت و منفی افراد از دیگران می‌باشد که در طی زندگی روزمره خود با آن در تعامل اجتماعی هستند. بر این اساس فردی از سلامت اجتماعی برخوردار است که اجتماع را به صورت یک مجموعه معنادار و مفید برای رشد و شکوفایی بداند و احساس کند که به جامعه تعلق دارد، از طرف جامعه پذیرفته می‌شود و در پیشرفت آن سهیم است. زمانی شخص را واجد سلامت اجتماعی می‌دانیم که بتواند فعالیت‌ها و نقش‌های اجتماعی خود را در حد متعارف بروز و ظهور دهد و با جامعه و هنجارهای اجتماعی احساس پیوند و اتصال کند. سلامت اجتماعی در کنار سلامت جسمی و روانی از اهمیت چشمگیری برخوردار است؛ زیرا پایین بودن سلامت اجتماعی، بدون تردید سلامت جسمی و روانی افراد را نیز تهدید خواهد کرد.

• بعد معنوی

بعضی مواقع ممکن است از نظر جسمی، روانی و اجتماعی سالم به نظر برسیم ولی هنوز به احساس رفاه و آسایش بهینه نرسیده باشیم و از خود می‌پرسیم آیا ممکن است از چه چیزی غافل شده باشیم؟ پاسخ بعد معنوی سلامت است. معنویت، حس تعلق به چیزی بزرگتر از سایر ابعاد زندگی است که همان تعلق به خداوند است. بعد معنویت سلامتی دارای اجزای مختلف می‌باشد. اما به طور خلاصه می‌توان گفت در این بعد انسان با توکل بر آفریننده هستی، امید به او و رعایت موازین اخلاقی می‌تواند به احساس رفاه، آسایش و آرامش واقعی دست یابد.

جنبه‌های معنوی زندگی باعث می‌شود فرد همواره برای اهداف عالی‌تر زندگی تلاش کند و در مقابل کمبود‌ها و مشکلات تحمل و بردباری داشته باشد. افرادی که به بعد معنوی توجه دارند علاوه بر این‌که با افراد جامعه رفتار مناسب دارند، همواره از رضایت‌خاطر نیز برخوردارند؛ بنابراین تقویت جنبه معنوی به سلامت جسم و روح افراد و نهایتاً سلامت جامعه بزرگ بشری کمک به‌سزایی خواهد کرد.

بیماری چیست؟

بیماری نقطه مقابل سلامتی است و با توجه به تعریف سلامتی، بیماری هر گونه انحراف از سلامت كامل جسمی یا روانی است كه می‌تواند به صورت آشكار یا پنهان باشد. در عرف جامعه بیماری به حالت ناخوشایندی گفته می‌شود که انسان از درد، اختلال در کار اندام‌ها، به هم خوردن وضعیت طبیعی بدن، ضعیف شدن اعضای بدن، اضطراب و افسردگی و… رنج می‌برد.

در ایجاد بیماری عوامل مختلفی نقش دارند که به طور خلاصه عبارتند از:

الف) عوامل مربوط به بیمار

• عوامل ژنتیکی

که می‌توانند باعث بروز بیماری‌های مادرزادی یا ارثی شوند (مانند تالاسمی، دیابت و …). در مورد بیماری‌هایی که ظاهراً جنبه ژنتیکی ندارند نیز ممکن‌است خصوصیات ژنتیکی فرد، زمینه مساعد کننده‌ای برای بیماری فراهم آورد. (مانند بیماری دیابت یا مرض قند)

• سن و جنس

بیشتر حالات مربوط به سلامت و بیماری به نحوی با سن افراد مرتبط است. مثلاً نوع بیماری‌ها، شدت بیماری‌ها و مرگ و میر ناشی از آن در سنین مختلف متفاوت است. بیماری‌های واگیر (قابل انتقال) در سنین پایین و بیماری‌های غیر قابل انتقال و مزمن در سنین بالا شیوع بیشتری دارد. بعضی از بیماری‌ها در مردان و برخی در زنان شایع‌ترند.

• عوامل مربوط به سبک زندگی

مانند نوع تغذیه (غذاهای چرب می‌توانند باعث چاقی و در نهایت بیماری شوند) یا میزان فعالیت (کم‌تحرکی می‌تواند باعث بروز بیماری‌های دیابت و فشارخون شود) یا مصرف سیگار (می‌تواند باعث بیماری‌های قلبی و سرطان شود).

ب) عوامل مرتبط با محیط

• عوامل فیزیکی: مانند گرما یا سرمای زیاد، سر و صدا، رطوبت و فشار و …

• عوامل شیمیایی: مانند سم‌ها، حشره‌کش‌ها، عوامل حساسیت‌زا که می‌توانند باعث بیماری شوند.

• عوامل روانی: مانند استرس (فشار روانی) که می‌تواند باعث بروز بیماری‌های مختلف شود.

• عوامل اقتصادی و اجتماعی: این دسته از عوامل از طریق اثراتی که بر جسم و روان افراد خواهد داشت در سلامت افراد جامعه مؤثرند. شرایط زندگی، امکانات، تسهیلات آموزشی، نحوه ارتباطات، آگاهی‌ها، وضعیت اشتغال، درآمد، امنیت و… همگی به طریقی بر سلامت فرد، اثرگذار هستند و از طرفی ارتباط نامناسب اجتماعی باعث افزایش عوامل استرس‌زا و نهایتاً بیماری می‌شود.

جانداران بیماری‌زای اطراف انسان که مهمترین آن‌ها عبارتند از:

• باکتری‌ها

باکتری به موجودی تک‌سلولی و بسیار کوچک اطلاق می‌شود. این موجودات کوچک می‌توانند به تنهایی به حیات خود ادامه دهند و یا درون بدن موجود دیگری زندگی خود را بگذرانند. تمامی باکتری‌ها مضر نیستند، باکتری‌های مفیدی نیز در بدن ما وجود دارند، مانند باکتری‌های موجود در روده که در هضم غذا به ما کمک می‌کنند.

هنگامی که باکتری بیماری‌زا وارد بدن ما می‌شود، شروع به تکثیر و رشد کرده و ایجاد عفونت می‌کند. اصلی‌ترین نمودهای این عفونت را می‌توان گلودرد، گوش درد یا سوزش ادرار دانست که به راحتی توسط پزشک قابل تشخیص است. یکی از کارهایی که پزشک معالج شما در مواجهه با این عفونت‌ها انجام می‌دهد، تجویز آنتی‌بیوتیک است. داروهایی که هدف اصلی آن‌ها مقابله با رشد و تکثیر باکتری‌ها است. شما با استفاده از این داروها و کمی استراحت می‌توانید به سرعت سلامتی خود را دوباره بدست آورید.

• ویروس‌‌ها

ویروس‌ها نیز موجودات ریزی هستند؛ اما تفاوتی اساسی با باکتری‌ها دارند. این موجودات بر خلاف باکتری‌ها برای ادامه‌ی حیات باید در بدن میزبانی دیگر به رشد و تکثیر بپردازند. اغلب ویروس‌ها خارج از بدن میزبان برای مدت کوتاهی می‌توانند زنده بمانند و اگر میزبان دیگری نیابند از بین خواهند رفت. این عامل باعث می‌شود هنگامی که فردی سرفه می‌کند، اگر ویروسی در بدن او وجود داشته باشد، برای مدتی در هوا زنده بماند و به بدن دیگر افراد سرایت کند.

هنگامی که ویروسی وارد بدن شما می‌شود، در واقع شروع به غارت سلول‌ها می‌کند و آن‌ها را مجبور می‌کند تا فعالیت عادی خود را متوقف کرده و شرایط را برای تکثیر ویروس‌ها فراهم کنند. از بیماری‌های معروفی که در اثر ورود ویروس‌ها ایجاد می‌شوند می‌توان به سرماخوردگی، آنفلونزا، ایدز، کرونا و ابولا اشاره کرد.

• قارچ‌ها

قارچ‌ها موجودات زنده‌ای هستند که جزء گیاهان به حساب می‌آیند. ولی چون نمی‌توانند غذای خود را بسازند،‌ مجبور به زندگی انگلی هستند. معمولاً قارچ‌ها در محیط گرم، مرطوب و تاریک به سرعت رشد می‌کنند و بهترین راه پیشگیری از بیماری‌های قارچی نیز دوری از این محیط­‌ها است. قارچ‌های بیماری‌زا در انسان ضایعاتی ایجاد می‌کنند. نوعی بیماری قارچی، انگشت‌های پا را مبتلا می‌کند و سبب خارش و ترک پوست پا می­‌شود. برفک دهان نیز که یک بیماری قارچی است، بیش‌تر در دوران‌ نوزادی دیده می‌شود.

• انگل‌ها

انگل‌ها موجودات زنده‌ای هستند که قادر به زندگی مستقل در محیط نیستند و تمام یا قسمتی از دوره زندگی خود را در بدن انسان یا موجودات دیگر می‌گذرانند. انگل­‌های انسانی به دو دسته‌ی «تک سلولی» و «پرسلولی» تقسیم می‌شوند. انگل‌های تک‌سلولی معمولاً در آب یا نقاط مرطوب زندگی می‌کنند. به این دسته «تک‌یاخته‌ای‌ها» هم گفته می‌شود. عامل بیماری مالاریا نوعی تک‌یاخته‌ای است که از طریق پشه وارد بدن می‌شود. عامل بیماری سالک نیز نوعی تک‌یاخته‌ای است که از طریق نیش پشه‌‌ خاکی وارد بدن می‌شود. بعضی از تک یاخته‌ای‌ها،‌ در دستگاه گوارش انسان، بیماری‌هایی مانند اسهال ایجاد می‌کنند. مثلاً،‌ نوعی آمیب «‌اسهال‌خونی‌آمیبی» ایجاد می‌کند که ممکن است خفیف یا بسیار شدید باشد. انگل‌های پرسلولی شامل کرم‌ها هستند. کرم آسکاریس یکی از معروف‌ترین انگل‌های روده انسان می‌باشد.

انواع بیماری

• واگیر

بیماری‌هایی هستند که از یک فرد به فرد دیگر قابل سرایت هستند و عامل بیماری‌زا ویروس‌ها، باکتری‌ها، انگل‌ها یا قارچ‌ها می‌باشند، مانند سرماخوردگی و …

• غیرواگیر

این دسته از بیماری‌ها اکثراً در اثر چند علت به وجود می‌آیند و غیر قابل سرایت به دیگران هستند. معمولاً افراد جامعه به واسطه عوامل خطر بیماری‌های غیر واگیر به این بیماری‌ها مبتلا می‌شوند. شایع‌ترین عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر عبارتند از: مصرف دخانیات و مواد مخدر، تغذیه نادرست، فعالیت بدنی کم، فشارهای روانی، مصرف مشروبات الکلی و …

اکثر بیماری‌های غیرواگیر مزمن هستند و در واقع دوره بیماری طولانی‌مدت بوده و گاهی تا پایان زندگی ادامه داشته و نیاز به مدیریت و درمان طولانی مدت دارند، مانند: دیابت، تنگی عروق قلب و فشار خون بالا و غیره. علائم بیماری‌های مزمن معمولاً به مرور زمان ظهور می‌کنند (برعکس بیماری‌های حاد مانند سرماخوردگی) و ممکن است از شروع بیماری تا زمان بروز علائم و تشخیص، مدت زمان زیادی سپری شده و بیمار از بیماری خود مطلع نباشد. این بیماری‌ها معمولاً به طور قطعی درمان نمی‌شوند و بعضی از آن‌ها مانند حملات قلبی یا سکته قلبی مخاطرات شدید به همراه دارند. از مهم‌ترین بیماری‌های مزمن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بیماری‌های عروق کرونری قلب، سکته مغزی، سرطان ریه، سرطان روده، افسردگی، دیابت نوع 2، آرتریت، پوکی استخوان، آسم، بیماری‌های ریه و بیماری‌های کلیه.