درجه حرارت بدن توسط بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس کنترل می‌شود و در واقع هیپوتالاموس به عنوان ترموستات بدن است. منبع تولید گرمای بدن انسان متابولیسم (سوخت و سازهای سلولی) می‌باشد. با افزایش متابولیسم میزان گرمای بدن زیاد شده و گیرنده‌های گرما که در سرتاسر بدن قرار دارند پیام‌هایی را به هیپوتالاموس ارسال می‌کنند تا حرارت بدن را کاهش دهند (از طریق تعریق و یا متسع شدن عروق)، از طرفی اگر دمای بدن بیش از حد پایین باشد، هیپوتالاموس با ارسال علائمی باعث افزایش تولید گرمای بدن می‌شود.
عوامل مؤثر بر درجه حرارت بدن
الف) سن: در سنین پایین یعنی نوزادی تا نوجوانی دمای بدن ناپایدار است، که با گذشت زمان به پایداری می‌رسد، اما با افزایش سن این پایداری دوباره کاهش می‌یابد .
ب) محیط: قرار گرفتن در معرض هوای خیلی سرد یا خیلی گرم بسته به مدت زمان و میزان رطوبت هوا، باعث تغییر درجه حرارت بدن می‌شود. دمای زیر 33 درجه سانتی‌گراد در توانایی بدن برای تنظیم دما اختلال ایجاد می‌کند و دمای 25 درجه سانتی‌گراد مخاطرات شدید به همراه دارد.
ج) اوقات شبانه روز: درجه حرارت بدن در زمان‌های مختلف شبانه روز متفاوت است. بیش‌ترین دما 4 تا 6 بعد ازظهر و کم‌ترین آن 1 تا 4 صبح است.
د) ورزش: ورزش کردن با تجزیه کربوهیدات و چربی همراه است که این مسئله باعث تولید و افزایش درجه حرارت بدن می‌شود.
ه) استرس: استرس‌های روحی و جسمی از طریق تحریک سیستم عصبی باعث افزایش متابولیسم بدن و تولید گرما شده و این مسئله درجه حرارت بدن را افزایش می‌دهد. بنابراین بیمار مضطرب یا در معرض استرس حتی اگر بیمار هم نباشد درجه حرارت بالایی دارد.
و) هورمون‌ها: برخی هورمون‌ها باعث افزایش تولید حرارت می‌شوند و بدین ترتیب میزان حرارت بدن را بالا می‌برند.
ز) مایعات داغ یا سرد: نوشیدن مایعات داغ یا سرد تغییراتی جزئی در دمای بدن ایجاد می‌کند. بنابراین توصیه می‌شود اندازه‌گیری درجه حرارت بدن حداقل 15 دقیقه بعد از نوشیدن مایعات داغ یا آب یخ انجام شود.
نکته: درجه حرارت بدن را می‌توان از طریق مناطق مختلف آن اندازه گرفت. محل‌های شایع شامل دهان، زیر بغل، گوش و مقعد است که میزان دمای طبیعی هر کدام متفاوت است.
علائم وجود تب
به طور معمول دمای بالای 38 درجه سانتی گراد، تب در نظر گرفته می‌شود. علائمی که نشان دهنده‌ی وجود تب در فرد هستند، عبارتند از:
- کاهش اشتها
- لرز
- سر درد
- حساسیت و بی‌قراری
- درد عضلانی
- تعرق
- ضعف و بی‌حالی
دماسنج (ترمومتر)
درجه حرارت بدن را با استفاده از دماسنج (ترمومتر) می‌توان اندازه‌گیری کرد. در حالت طبیعی دمای بدن یک فرد بالغ حدود 37 درجه سانتی‌گراد است که این عدد با توجه به عوامل تاثیر گذار ممکن است کمی بالاتر یا کمی پایین‌تر باشد، از این‌رو معمولاً به دمای بالای 38 درجه تب اطلاق می‌شود. دماسنج‌ها به دو نوع جیوه‌ای و دیجیتالی تقسیم بندی می‌شوند.
کار با دماسنج جیوه‌ای
دماسنج‌ها عموماً برای اندازه‌گیری دما در دهان، مقعد، زیر بغل و گوش و پیشانی (برای دماسنج‌های دیجیتالی) به کار می‌روند .
اندازه‌گیری درجه حرارت از طریق دهان
شایع‌ترین محل اندازه‌گیری درجه حرارت بدن و روشی راحت و قابل دسترس است. اندازه‌گیری دمای بدن در این روش باید حداقل 15 دقیقه بعد از نوشیدن مایعات داغ یا آب یخ انجام شود، اما برای بیمارانی که مشکل دهانی، سابقه تشنج و لرز دارند و یا از طریق دهان نفس می‌کشند و نیز افراد بی‌هوش روش مناسبی نیست. میانگین درجه حرارت دهانی بزرگسالان 37 درجه سانتی‌گراد است.
اندازه‌گیری درجه حرارت از طریق زیر بغل
مدت زمان اندازه‌گیری درجه حرارت بدن از طریق این روش طولانی است. همچنین عوامل مختلفی از جمله حمام کردن یا ایجاد اصطکاک به دلیل خشک کردن پوست زیر بغل بر درجه حرارت آن تأثیر گذاشته و باعث تغییر آن می‌شوند. بنابراین از دقت کافی برخوردار نیست و بهتر است فقط در صورتی که نمی‌توان از طریق سایر روش‌ها درجه حرارت بدن را اندازه گرفت از این روش استفاده شود.
اندازه‌گیری درجه حرارت از طریق گوش
با توجه به اینکه گوش نزدیک هیپوتالاموس قرار دارد به تغییرات حرارت حساس است و دما را به سرعت اندازه‌گیری می‌کند. این روش به راحتی در افراد بی‌هوش حتی در خواب قابل انجام است. توجه داشته باشید برای افرادی که سابقه جراحی گوش دارند نباید از این روش استفاده شود .
اندازه‌گیری درجه حرارت از طریق مقعد
قابل اعتمادترین راه اندازه‌گیری دمای بدن از طریق مقعد است. باید دقت کنید که برای این روش دماسنج به مواد دفعی وارد نشود؛ چرا که حرارت کاذب ایجاد می‌کند. این روش برای افراد مبتلا به اختلالات مقعدی، اسهال، خونریزی، بیماری قلبی و افرادی که جراحی مقعد انجام داده‌اند، نباید استفاده شود.
اندازه‌گیری دما از طریق دهان و زیربغل
- ابتدا دست‌های خود را بشویید.
- در صورت مصرف مایعات گرم، سرد و یا استعمال دخانیات توسط بیمار 5 دقیقه بعد درجه‌حرارت گرفته شود.
- بیمار را از انجام کار خود مطلع کنید.
- دماسنج را با کمک الکل ضدعفونی کنید.
- دماسنج را تکان دهید تا جیوه داخل دماسنج عدد زیر 35 را نشان دهد.
- دماسنج را در زیر زبان به مدت 3 دقیقه و زیربغل به مدت 9 دقیقه بگذارید.
- سپس دماسنج را برداشته و آن‌را بخوانید.
- مقدار دمای زیربغل 0/3 تا 0/5 کم‌تر از دمای دهان می‌باشد.
- دماسنج را ضدعفونی کرده و در محل خود قرار دهید.
- دست‌های خود را بشویید.
اندازه‌گیری دما از طریق مقعد
- دستکش یکبار مصرف (دستکش لاتکس)، پنبه الکل، ماده چرب کننده (مانند پارافین یا کرم) را آماده کنید.
- دست‌های خود را بشویید.
- شخص را از انجام کار خود مطلع کنید.
- شخص را به پهلو بخوابانید و لباس‌های وی را کنار بزنید.
- دستکش خود را بپوشید.
- دماسنج را تکان دهید تا جیوه داخل دماسنج عدد زیر 35 را نشان دهد.
- قسمت ابتدایی آن را چرب نمایید.
- دماسنج را به آرامی در مقعد فرد به اندازه 3 سانتی‌متر قرار دهید.
- پس از گذشت 2 دقیقه دماسنج را برداشته، تمیز نمایید و بخوانید.
- مقدار آن 0/3 تا 0/5 بیش‌تر از دمای دهان می‌باشد.
- دماسنج را ضدعفونی کرده و در محل خود قرار دهید.
- دست‌های خود را بشویید.
نکته: اگرچه دماسنج بعد از هربار استفاده باید به خوبی شسته و ضدعفونی شود، اما با این حال یک وسیله شخصی محسوب شده و باید برای هر فرد به صورت اختصاصی به کار رود .
دماسنج‌های دیجیتالی
- دماسنج دیجیتالی گوشی یا تمپانیک
این دماسنج دمای بدن انسان را از طریق گوش نشان می‌دهد که به طور طبیعی حدود 37 درجه سانتی‌گراد است. نوک این دماسنج را داخل گوش بیمار فرو ببرید و در عرض چند ثانیه صدای بیب پایان کار است و درجه حرارت بدن روی صفحه نمایش ظاهر خواهد شد.
- دماسنج دیجیتالی دهانی
از این دماسنج به صورت دهانی، زیربغلی یا مقعدی برای اندازه‌گیری دمای بدن استفاده می‌شود. برای استفاده از این نوع دماسنج ابتدا عدد نمایشگر آن را صفر کنید و نوک حسگر دمای آن را در موضع مورد نظر قرار دهید و بعد از شنیدن صدای بیب، درجه دمای بدن روی صفحه نمایش را بخوانید.
- دماسنج دیجیتالی پیشانی
این دماسنج دمای بدن انسان را از طریق پیشانی اندازه‌گیری می‌کند. نوک این دماسنج را در فاصله 1 تا 3 سانتی‌متری وسط پیشانی بیمار نگه دارید و در عرض چند ثانیه، صدای بیب پایان کار را اعلام می‌کند و درجه حرارت بدن روی صفحه نمایش داده می‌شود.
نکات مراقبتی در استفاده از دماسنج
– ماده جیوه به کار رفته در دماسنج خطرناک است. حتی‌الامکان در منزل از دماسنج جیوه‌ای استفاده نکنید.
– در صورت شکستن دماسنج جیوه‌ای 30 تا 60 ثانیه محل را ترک کنید تا از استنشاق جیوه جلوگیری شود.
– نحوه استفاده صحیح از دماسنج را بیاموزید.
– توجه داشته باشید که دمای محیط و پوشش بدن بر درجه حرارت تأثیر می‌گذارد.
– پس از هر بار استفاده از دماسنج، حتماً آن را با آب و صابون بشویید و خشک نمایید.
– درجه حرارت 38 درجه سانتی‌گراد به بالا را به پزشک اطلاع دهید.